वनस्पति विभाग रहेन भने वृक्ष भनेको काठ, दाउरा बाहेक केही होइन भन्ने अवस्था आउनेछ
वन तथा वातावरण मन्त्रालयको नयाँ संरचनामा वनस्पति विभाग अटाएन भने वृक्ष भनेको काठ, दाउरा र दलिन बाहेक केही होइनन् भन्ने अवस्था आउनेछ।
१८ अक्टोबर १९५२ मा संकलन गरिएको जाजरकोट बाहेक अन्यत्र नपाइने जाजरकोटे पैयुँको हर्बेरियम नमूना ।
आए पाखा वन चहुरमा फूल लाखौं पलाई
को भन्देला सकल यिनको नाम मीठो मलाई।
मेरै धौलागिरि शिखरमा छैन मैले चढेको
नेपालीको दिल छुन अझै छैन मैले सकेको।
– राष्ट्रकवि माधव घिमिरे
कविजीको उपरोक्त प्रश्नको उत्तर दिन अर्थात् हाम्रा वन–पाखा, चहुरमा पलाउने लाखौं फूलका नाम यकिनसाथ भनिदिने क्षमता वनस्पति विभागले मात्र विकास गरेको छ ।
विभागले ५०/६० वर्ष अघिदेखि तराई–मधेश, पहाड, हिमालमा गई वनस्पति सर्भेक्षण गरेर सम्पूर्ण वनका वृक्षहरूको नमूना संकलन गरेको छ ।
सबै जडीबुटी, वन्य फलफूल, उन्यु, झयाउ, लेउलगायत च्याउ र ढुसी प्रजातिका वनस्पतिहरूको संग्रह र संचय पनि भएको छ । वनस्पति विभाग नहुँदो हो त आज साल, सतीसाल र विजयसाल बीचको भेद र तिनका वैज्ञानिक आधार ठम्याउन सम्भव हुँदैनथ्यो ।
नेपालका दुर्लभ वनस्पति सम्पदा के–के हुन् भन्ने जान्न आज मेची–महाकाली चहार्नु पर्दैन, विभाग पुगेर त्यो ज्ञान लिन सकिन्छ । त्यो ज्ञान भण्डार साना दुःखले आर्जन भएको होइन ।
नेपालको सरकारी संरचनामा हुन लागेको फेरबदलमा वनस्पति विभाग खारेजीमा पर्ने गाइँगुइँ सुन्नमा आएको छ । गहनतम सोचविचार नगरिकन त्यसो गरियो भने के होला भन्ने चिन्तामा परेको छु ।
वर्तमान वन तथा वातावरण मन्त्री शक्तिबहादुर बस्नेत जाजरकोट निवासी हुन् भन्ने थाहा पाएँ । जाजरकोटमा एउटा पैयुँको प्रजाति सन् १९५२ मा भेटिएको थियो । पैयुँको त्यो प्रजाति जाजरकोट बाहेक अन्यत्र कहीं नपाइने पुष्टि १९७७ मा भयो र त्यसको वैज्ञानिक नाम ‘प्रुनस जाजरकोटेन्सिस्’ रहन गयो ।
उक्त पैयुँबारे गोदावरीस्थित राष्ट्रिय वनस्पति संग्रहालयमा जानकारी माग्दा केही घण्टाभित्रै गंगादत्त भट्टले वनस्पतिको वासस्थानको फोटो समेत इमेल गरिदिए ।
हाम्रो हर्बेरियम र हाम्रा विशेषज्ञ तैनाथ नभएको भए यो जानकारी बेलायतमा खोज्नुपर्ने हुन्थ्यो । यो जाजरकोटे पैयुँ ६–७ मिटर अग्लो हुने र हिउँदमा यसको पात नझर्ने जानकारी प्राप्त भयो । तर यसको फलबारे विज्ञान अझै अनभिज्ञ छ ।
अब कसले भनिदेला यो पैयुँ मीठो छ, तितो छ वा टर्रो छ भनेर । जाजरकोट निवासी वनमन्त्रीकै पालामा वनस्पति विभाग विलय भयो भने जाजरकोटे पैयुँबारे मात्र हैन यस्ता हजारौं वनस्पति सम्बन्धी प्रश्नहरू अनुत्तरित रहने छन् ।
नेपालको राष्ट्रिय फूल चयन गर्ने वेलामा वनस्पति विभागका निर्देशक प्रयागराज पाण्डेको पहलमा डा. समरबहादुर मल्लले विभिन्न पुस्तकालय चहार्दै केशर लाइब्रेरी पुगेर आफ्नो लेकबेसीको वानस्पतिक भ्रमणका आधारमा लालीगुराँसलाई सिफारिश गरेका थिए ।
संघीय नेपालमा प्रान्तीय पुष्प पहिचान हुने दिन पनि आउला । त्यस अवस्थामा प्रदेश–६ को प्रतीक पुष्प वा वनस्पतिको रूपमा जाजरकोटे पैयुँलाई अघि सार्न सकिन्छ । त्यसैगरी, प्रदेश–२ मा सिरहाको सलहेस फूलबारीमा पाइने सुनाखरी चयन हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।
विभागको योगदान
वनस्पति विभागले आफ्नो अस्तित्वको प्रारम्भिक समय १९९४ सालदेखि हालसम्म जडीबुटी विषयमा पनि ध्यान दिंदै आएको छ । अध्ययन, अनुसन्धान र विकासको सिलसिलालाई अघि बढाउँदैछ ।
जडीबुटीको सारत्व र रासायनिक पदार्थमा अनुसन्धान गर्न (शाही) औषधि अनुसन्धान शाला स्थापना गर्यो वनस्पति विभागले । रसायन शास्त्री, फर्मासिष्ट (औषधि विशेषज्ञ) र वनस्पतिशास्त्रीहरूको प्रयासबाट एकातिर अध्ययन अनुसन्धान र अर्कातिर उत्पादन र विकासको सिलसिला चल्न थाल्यो ।
औषधि उत्पादन इकाई स्थापना भयो । आज बजारमा आउने सिटामोलको ट्याबलेट त्यहीं बनेको हो । औषधि उत्पादन र बिक्री वितरणलाई व्यापक बनाउन (शाही) औषधि लिमिटेड स्थापनाको पहल भयो ।
यसैगरी जडीबुटी प्रशोधनमा सफलता प्राप्त भएपछि जडीबुटी प्रशोधन तथा उत्पादन लिमिटेड स्थापना भयो । देशभित्र वा बाहिर उत्पादन भएर बजारमा आउने औषधिको गुणस्तर निर्धारण गर्ने काममा वनस्पति विभाग लाग्यो ।
त्यसको फलस्वरुप औषधि व्यवस्था विभाग पनि स्थापना भयो । यस प्रकार वनस्पति विभागको अध्ययन–अनुसन्धानले उपरोक्त तीनवटा महत्वपूर्ण संस्थालाई जन्म दिने काम भयो ।
विभाग स्वयं भने विज्ञान तथा प्रविधि क्षेत्रमा उत्कृष्ट अनुसन्धान केन्द्रको रूपमा गौरवान्वित हुन थाल्यो । फलस्वरुप नेपालमा सम्पन्न विभिन्न विज्ञान प्रविधि सम्बन्धी राष्ट्रिय भेला, सभा–सम्मेलन वा महाधिवेशनमा सबभन्दा धेरै अनुसन्धानात्मक लेख, कृति एवं सहभागिता जनाउने निकाय पनि बन्यो वनस्पति विभाग ।
वनस्पति विभागका प्रयोगशालाहरूमा अनुसन्धानको सम्पूर्णता देख्न सकिन्छ । विभिन्न वृक्ष र तिनका काठको एनाटोमी, बिरुवाहरूको आनुवंशीय अध्ययन, जडीबुटीका सारतत्वलगायत तन्तु प्रविधि विकासमा विभागको अग्रणी भूमिका छ ।
वनस्पति विभागले वनलाई वृक्षको रूपमा मात्र नहेरी सम्पूर्ण वनस्पति जगतको प्रकृति, प्रवृत्ति र प्रभावबारे अध्ययन अनुसन्धानका सिलसिला बसाएको छ । यी कुरा विभागबाट प्रकाशन ५०औं पुस्तकले पुष्टि गर्छन् ।
गोदावरीस्थित राष्ट्रिय वनस्पति उद्यानले २०१९ सालदेखि नै राष्ट्रको गौरवलाई काँध दिने मात्र हैन आम जनतामा वनस्पति सम्बन्धित ज्ञान र शिक्षा फैलाउने काम पनि गर्दै आएको छ ।
नेपाल सरकारको संरचनाबाट राष्ट्रिय वनस्पति उद्यान हरायो भने अन्तर्राष्ट्रिय वनस्पति जगतमा एउटा शोभा हराएको अनुभव हुनेछ । वन तथा वातावरण मन्त्रालयको नयाँ संरचनाभित्र वर्तमान वनस्पति विभाग नअटाएर खारेजीमा पर्यो भने भोलिका दिनमा वन भनेको वृक्ष हो र वृक्ष बाहेक केही होइन भन्ने मान्यता स्थापित हुन्छ ।
वृक्ष भनेको काठ र काष्ठ पदार्थ हो, त्योभन्दा बढी केही होइन भन्ने पर्न जानेछ । तसर्थ समृद्ध नेपालको परिकल्पनाभित्र वनस्पति विषयक ज्ञान, विज्ञान र प्रविधिलाई प्रखर बनाइराख्न वनस्पति विभागको अस्तित्व जोगाउनुपर्छ ।
वैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धान र विकासको सिलसिलेवार यात्राले मात्र समृद्धिको गन्तव्यतिर लम्काउँछ । अनि मात्र हामी धौलागिरि शिखरमा पुग्न र सबैको दिल छुन सक्छौं ।
