उपत्यकाका तीन शहरको सांस्कृतिक गौरव खतरामा
खर्च धान्न नसकेर बन्द भइसकेका सांस्कृतिक गतिविधिको फेहरिस्त बनाउँदा केही दशकपछि उपत्यकाका तीन शहरले आफ्नो सांस्कृतिक गौरव गुमाउने अवस्था आउने आकलन हुन्छ।
भक्तपुरको थथुबही । तस्वीर: वसन्त महर्जन
हरेक मकर–सङ्क्रान्तिमा भक्तपुरको थथुबहीमा सम्यक् दान पर्व मनाइन्छ । ललितपुरको नागबहालमा पाँच वर्ष र काठमाडौंको भुइँखेल (स्वयम्भू) मा १२ वर्षको अन्तरालमा यस्तै दान पर्व मनाउने परम्परा छ ।
नियमित बाहेक कुनै दाताले चाहे बेग्लै ऐच्छिक सम्यक् दान पर्व मनाउन सकिन्छ । बौद्धजगतमा सम्यक् दानको परम्परा पुरानै हो । कुनै बेला यो परम्परा अन्यत्र पनि थियो होला, तर अहिले काठमाडौं उपत्यकाका तीन शहरमा मात्र कायम छ । यो हाम्रा लागि गौरव पनि हो ।
भक्तपुरको सम्यक् दान पर्व पटक–पटक अवलोकन गरिसकेको यो पंक्तिकार यस वर्ष १ माघमा पुनः त्यहाँ जाँदा थाहा पायो– महाविहार रहेको जग्गा अहिले महाविहारको नाममा छैन ।
थथुबहीलाई जयकीर्ति विहार र शक्रवर्ण विहार पनि भनिन्छ । इताछें टोलस्थित तःपुखू (सिद्धपोखरी) भन्दा पूर्व र नःपुखूको पश्चिमस्थित खुल्ला चौरको बीचमा रहेको सुन्दर थथुबहीमा लिच्छविकालीन कलाकृतिहरू पनि देख्न पाइन्छ ।
अग्रभागमा भने २०१६ सालमा स्थापित श्री ज्ञान विजय आधारभूत विद्यालयको साइनबोर्ड देखिन्छ । सर्वसाधारणको हितमा खोलिएको त्यही विद्यालय अहिले विहार अतिक्रमणकारीको रूपमा देखा परेको छ ।
अतिक्रमण त्यत्तिमै सीमित छैन । कुनै बेला यही महाविहार रहेको जग्गामा अहिले भक्तपुर अस्पताल, नेपाल विद्युत् प्राधिकरण, नेपाल टेलिकम, काठमाडौं उपत्यका खानेपानी लिमिटेड, जिल्ला हुलाक कार्यालय, सरकारी वकिलको कार्यालय र सैनिक तालिम केन्द्र छन् ।
निकै साँघुरो क्षेत्रमा सीमित बनेर सम्यक् पर्व मनाउन बाध्य बनेको थथुबही जहाँ छ, त्यो जमीन पनि उसको नाममा छैन । यो अवस्थाले ऊँटलाई बास दिंदाको कथा सम्झाइरहेको छ, जुन सांस्कृतिक विचलनको ज्वलन्त उदाहरण हो ।
दाताहरूले राखिदिएको जग्गाको आयस्ताबाट धार्मिक–सांस्कृतिक गतिविधि संचालन हुने गर्छन् । काठमाडौं, भक्तपुर र ललितपुर क्षेत्रका थुप्रै सांस्कृतिक जीवन यसरी चल्दै आएका छन् । त्यस्ता जग्गाहरू मासिने प्रक्रियामा तीव्रता आएको छ ।
धार्मिक–सांस्कृतिक संघ–संस्थाको नाममा रहेका जमीन गुठी संस्थानअन्तर्गत परेको छ । धार्मिक–सांस्कृतिक गुठीहरूको जग्गा संस्थानले भोगचलन गरेर सम्बन्धित संघ–संस्थाको गतिविधि संचालनको लागि आवश्यक खर्च उपलब्ध गराउँछ ।
उहिले र अहिलेको बजार भाउमा आकाश–पाताल फरक परिसक्दा पनि गुठी संस्थान ‘अपडेट’ नभइदिएपछि सांस्कृतिक गतिविधि प्रभावित हुन पुगेको छ ।
जात्रा–पर्व मनाउन खर्च पुग्दैन भन्नुको अन्तर्य यही हो । यो जानकारी नहुनेहरू यसलाई सरकारले दिने अनुदान वा चन्दा बुझछन् । २०६५ सालमा बाबुराम भट्टराई अर्थमन्त्री हुँदा मितव्ययिता अपनाउने भन्दै उक्त खर्च कटौती गरिदिंदा सात दिन मनाउनुपर्ने इन्द्रजात्रा अवरुद्ध भएर स्थानीय जनता सरकारसँग आक्रोशित भएका थिए ।
दाताहरूले राखिदिएका गुठी जग्गाको आयस्ताबाट धार्मिक–सांस्कृतिक पर्वहरू संचालन हुने परम्परा लिच्छविकाल भन्दा अघि नै शुरू भएको मानिन्छ । पछि कानून बनाएर गुठी संस्थानले लिएको त्यस्ता जग्गाजमीनको सुरक्षा र लगत राख्ने काम संस्थानकै हुन्छ ।
तर, वास्तविकता के छ भने, गुठी संस्थानसँग न ती जग्गाको लगत छ न त धार्मिक–सांस्कृतिक पर्वहरूमा रुचि । बरु पछिल्ला वर्षहरूमा त्यस्ता जग्गा निकै सस्तोमा बेच्ने, लिज वा भाडामा दिने र अन्ततः मास्ने अखडाको रूपमा प्रस्तुत भइरहेको छ, गुठी संस्थान आफैं । जिम्मेवार संस्थानका अधिकारीहरू कर्तव्यपरायण नहुँदाको परिणाम हो, यो ।
कति गुठियारले आफ्नै खल्तीबाट पैसा जुटाएर वा चन्दा उठाएर पनि संस्कृतिलाई निरन्तरता दिएका छन् । त्यस्ता संस्कृतिकर्मीहरू अनेक लन्ठा र नचाहिंदो झ्मेलाको कुरा सुन्नुपर्ने हुनाले नियमतः पाउनुपर्ने खर्च लिन पनि जाँदैनन्, जसोतसो आफैं टार्छन् ।
त्यस्तो बेला गुठी संस्थान चाहिं हाइसन्चो मान्छ । यसले गर्दा जग्गाधनी गुठी र सरकारी अड्डा गुठी संस्थानको सम्बन्ध नै पातलिन थालेको छ ।
झ्ट्ट हेर्दा सांस्कृतिक रूपमा सम्पन्न देखिए पनि आन्तरिक रूपमा विशेषगरी आर्थिक दृष्टिले दयनीय अवस्था छ । खर्च धान्न नसकेर प्रायः बन्द नै भइसकेका सांस्कृतिक गतिविधिको फेहरिस्त बनाउने हो भने लामै हुन्छ ।
यो स्थिति नसुधारे केही दशकपछि काठमाडौं उपत्यकाका तीन शहरलगायतले आफ्नो सांस्कृतिक गौरव गुमाउने अवस्था आउने देखिन्छ ।
जो–कोही नेपालीसँग धर्म, संस्कृति, परम्परा र इतिहासको कुरा गर्दा आदर्शका अनेकौं वाक्य फलाक्छन्, तर व्यवहार त्यसको ठीक उल्टो पाइन्छ ।
यसलाई संस्कृतिसम्बन्धी शिक्षाको अभाव र धर्म–संस्कृति रक्षार्थ जिम्मेवार पद ओगट्नेहरूको नालायकीको नतिजा मान्नुपर्छ ।
