जलवायु अनुकूलनमा मत्स्येन्द्रनाथको ‘ब्लूप्रिन्ट’
मत्स्येन्द्रनाथको किंवदन्ती केवल वर्षा र संकटमुक्तिको कथा होइन। यो जलवायु परिवर्तनको सामना गर्न अनुकूलनको ब्लूप्रिन्ट पनि हो।
डा. विधुप्रकाश कायस्थ
काठमाडौं उपत्यका एक समय उब्जाउ क्षेत्र थियो जहाँ चामल, गहुँ र दाल जस्ता कृषि उत्पादन प्रमुख थिए। तर १२ वर्ष लामो भीषण सुक्खाले उपत्यकाको अनुकूलन क्षमतालाई चुनौती दिंदा कृषि, व्यापार र खाद्य सुरक्षामा गम्भीर असर पुर्यायो। यस कठिनाइको बीच वर्षा ल्याउने गुरु मत्स्येन्द्रनाथ आशाको प्रतीक बन्न पुगे।
उनको उपस्थितिले विश्वास, सामुदायिक अनुकूलन र पर्यावरणीय स्थिरताबीचको गहिरो सम्बन्धलाई देखाउँछ। आजको जलवायु संकटमा पनि यसले सान्दर्भिक पाठ प्रस्तुत गर्दछ।
दशौं शताब्दीमा वर्षा नभएर काठमाडौं उपत्यका असामान्य रूपमा सुक्खा भयो। नदीहरूमा पानी घटेर समस्या झन् बढ्दै गयो। शुरूमा मानिसहरूले पहिलेकै जस्तो अनुकूलनको प्रयास गरे, तर जब सुक्खा वर्षौं कायम रह्यो, अवस्था गम्भीर बन्यो। उर्वर खेतहरू बाँझै भए।
प्रकृतिको विद्रोह : आध्यात्मिक र राजनीतिक संकट
प्राचीन समाजले प्राकृतिक प्रकोपहरूलाई दैवी असन्तुष्टिका रूपमा बुझ्थ्यो। वर्षा नहुँदा यसलाई आध्यात्मिक असन्तुलनको संकेत मानिन्थ्यो, जसले धार्मिक विश्वासलाई कमजोर बनायो र मन्दिरहरू सुनसान बने। देवताले आफूहरूलाई त्यागिसकेका छन् भनी मानिसहरूले आशंका गर्न थाले।
राजनीतिक असर पनि गम्भीर थियो। सुक्खा रोक्ने असफलताले शासन शक्तिलाई कमजोर पार्यो, जसले अशान्तिका चुनौतीहरू सामना गर्न बाध्य बनायो। त्यो घटनाले आजको आधुनिक समयमा जलवायु संकटले ल्याउन सक्ने सामाजिक र राजनीतिक अस्थिरताको छनक दिन्छ।
चरम संकट र निराशाका बीच मानिसहरूले भगवान्को मद्दत खोजे। उनीहरूको प्रार्थना एक पूजनीय तान्त्रिक साधु तथा वर्षा र सहकालका देवता मत्स्येन्द्रनाथले सुने। किंवदन्ती अनुसार नेपालमा मत्स्येन्द्रनाथको आगमन आध्यात्मिक अगुवाहरू र राजाले मिलेर गराएका थिए। उनको पहिचानमा हिन्दू र बौद्ध दुवै धर्मको अंश थियो। त्यो पहिचान सबैलाई एक ठाउँमा ल्याउने शक्ति बन्यो र मानिसहरूलाई उद्धारको मार्गमा जोड्न मद्दत गर्यो।
मत्स्येन्द्रनाथको आगमनले दिव्य हस्तक्षेपको प्रतीक मात्र होइन, सामूहिक काम र अनुकूलनको महत्त्व पनि देखायो। उनका लागि गरिएको अनुष्ठानले वर्षा ल्यायो। उपत्यकाको कृषि प्रणाली फेरि शुरू भयो र जनजीवन सामान्य बन्न थाल्यो। सुक्खाले पारेको गहिरो प्रभावले समुदायलाई प्रकृतिसँगको आफ्नो सम्बन्धमा पुनः सोच्न बाध्य बनायो।
किंवदन्तीको त्यस घटनाले जलवायु परिवर्तनसँग जुध्न महत्त्वपूर्ण पाठ सिकाउँछ। समाजले केवल प्राकृतिक प्रकोपको सामना गर्नु मात्र होइन, त्यसका लागि तयारी र अनुकूलन पनि गर्नुपर्छ। प्राचीन नेपालमा अपनाइएको आध्यात्मिक उपायमा निर्भरता, जलवायु चुनौतीलाई समाधान गर्न सामूहिक एकता, नेतृत्व र दीर्घकालीन स्थिरताको महत्त्वलाई उजागर गर्दछ।
मत्स्येन्द्रनाथ र परागण संकट
मत्स्येन्द्रनाथको जलवायु अनुकूलनसँगको सम्बन्ध केवल वर्षामा सीमित छैन। अर्को एक किंवदन्ती अनुसार राजा गुणकामदेवको शासनकालमा कृषि संकट आएको थियो, जहाँ चामलका दाना परागण गर्न असफल भएका थिए। यो आधुनिक परागण संकटको समस्यासँग मेल खान्छ, जहाँ भँवरा र कीटद्वारा गरिने परागसेचन नहुँदा विश्वव्यापी खाद्य उत्पादन खतरामा पर्छ।
यो समस्याको समाधान गर्न तान्त्रिकहरूले आसामबाट कृषि विशेषज्ञ ल्याएर उपत्यकामा उन्नत चामल खेतीका तरीका सिकाए। यस्तो ज्ञानले सांस्कृतिक आदानप्रदान र कृषि क्षेत्रमा उत्पादन बढाउन मद्दत पुग्यो, जसरी आज जलवायु परिवर्तनको चुनौती समाधान गर्न विश्वव्यापी सहयोग आवश्यक छ।
मत्स्येन्द्रनाथको आगमन विज्ञान, विश्वास र पर्यावरणीय ज्ञानको मिलनको प्रतीक थियो, जसले जलवायु संकटको समाधानका लागि विविध दृष्टिकोणको आवश्यकता दर्शायो। आज पनि रातो मत्स्येन्द्रनाथ जात्रामा बम्बलबीको उपस्थितिलाई शुभ संकेतका रूपमा लिइन्छ।
मत्स्येन्द्रनाथको स्थायी धरोहर
मत्स्येन्द्रनाथको कथा केवल एक वृत्तान्त नभएर निरन्तर परम्परा हो, जसले अनुकूलन र एकताको पाठ दिन्छ। नेपालका महत्त्वपूर्ण चाडमध्ये एक रातो मत्स्येन्द्रनाथ जात्राले प्राचीनकालमा उपत्यकामा बाँच्नका लागि गरिएको संघर्षको सम्झना गराउँछ। यो चाड धार्मिक पर्व मात्र नभएर जलवायु अनुकूलनको प्रतीक हो।
यसले सामूहिक क्रियावली र विश्वासको महत्त्व उजागर गर्छ। जस्तो- प्राचीन नेपालले वर्षाका लागि मत्स्येन्द्रनाथसँग मद्दत मागेको थियो, आजको संसारलाई जलवायु परिवर्तन झेल्न वैज्ञानिक अनुसन्धान, स्थिर अभ्यास र वैश्विक सहयोग आवश्यक छ।
प्राचीन काठमाडौं उपत्यकामा १२ वर्षको सुक्खा र मत्स्येन्द्रनाथको हस्तक्षेपका घटनाले आज पनि महत्त्वपूर्ण शिक्षा दिन्छ। अहिले हामी जलवायु परिवर्तनका कारण गम्भीर वातावरणीय समस्याहरूको सामना गरिरहेका छौं। काठमाडौं उपत्यका एक समय समृद्ध कृषि क्षेत्र थियो। त्यो इतिहासले आजका चुनौतीसँग धेरै समानता राख्दछ।
काठमाडौं उपत्यका १२ वर्षको सुक्खाबाट पीडित हुँदा त्यसले कृषि उत्पादन र पानीको स्रोतलाई गम्भीर असर पुर्यायो। त्यो अवस्थाले खाद्य संकट र सामाजिक असन्तुलन ल्यायो। आजको संसारमा पनि जलवायु परिवर्तनका कारण अप्रत्याशित मौसम, सुक्खा, बाढी र खाद्य असुरक्षा जस्ता समस्या बढ्दै गएका छन्। यी समस्याले प्राकृतिक विपत्तिको आवृत्ति र तीव्रता मात्र बढाएका छैनन्, यिनका दीर्घकालिक असरले समुदायको जीवनशैली, अर्थव्यवस्था र सामाजिक स्थिरता पनि संकटमा छन्।
यस स्थितिमा प्राचीन काठमाडौं उपत्यकामा भएका घटनाले हामीलाई महत्त्वपूर्ण पाठ सिकाउँछन्। ती पाठले जटिल समस्याको सामना गर्न बहुआयामिक दृष्टिकोणको आवश्यकता देखाउँछन्।
जलवायु परिवर्तनले कृषि उत्पादनमा बदलाव ल्याएको छ। यसले खाद्य सुरक्षा संकट उत्पन्न गरेको छ। सुक्खा, असामान्य मौसम र वर्षाको बदलिंदो ढाँचाले कृषिको भविष्यलाई चुनौती खडा गरेको छ। यसबाट बच्न सतत कृषि प्रणालीको महत्त्व बढेको छ।
अनुकूलन बालीहरूको प्रयोग र विविधतामा जोड दिनु आवश्यक छ, जसबाट बेमौसममा पनि उत्पादन गर्न सकियोस्। पारम्परिक कृषि ज्ञानको संरक्षण र सुधार पनि महत्त्वपूर्ण छ। यसले स्थानीय समुदायको परम्परागत कृषि विधिमा आधारित समाधान दिन्छ। सिंचाइ प्रणाली सुधार गरेर पानीको सदुपयोग र व्यवस्थापनलाई अझ प्रभावकारी बनाई कृषि उत्पादन बढाउन आवश्यक छ।
आपत्कालीन तयारी
जलवायु परिवर्तनले निम्त्याउने प्रकोपको तयारीमा पर्याप्त ध्यान दिइनुपर्छ। विशेषगरी पानी व्यवस्थापन प्रणालीलाई सुदृढ बनाउनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। यसका लागि जलाशय र नहरको मर्मत तथा पुनर्निर्माण गरेर प्रभावकारी सिंचाइ प्रणाली निर्माण आवश्यक छ। यसले पानीको स्रोतको अनुकूलन बढाई सुक्खा या बाढीको सामना गर्न सहज बनाउँछ।
जलवायु अनुकूलन संरचनाहरू बनाउनु पनि अत्यन्त आवश्यक छ। घर, भवन, सडक, पुल जस्ता संरचनालाई प्राकृतिक प्रकोपको सामना गर्न सक्ने गरी निर्माण गर्न आवश्यक छ। यी संरचनाले दीर्घकालीन स्थिरतामा योगदान पुर्याउँछन्। खाद्य सुरक्षा सुनिश्चित गर्न स्थानीय आपूर्ति संयन्त्र र कृषि प्रणालीलाई मजबूत पार्नु जरूरी छ।
जलवायु परिवर्तनका कारण उत्पन्न संकटको सामना गर्दा सामूहिक क्रियावली र समुदायको एकता अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। प्राचीन काठमाडौं उपत्यकामा मत्स्येन्द्रनाथको हस्तक्षेपबाट संकट समाधान हुँदा समुदायको आपसी विश्वास र सहयोगको ठूलो भूमिका थियो। आजको समयमा पनि स्थानीय नेतृत्वको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ।
समुदायका सदस्यहरूले एकजुट भएर संकट समाधानका लागि साझा प्रयास गर्नुपर्छ। सांस्कृतिक संरक्षण र पर्यावरणीय विश्वासका आधारमा काम गर्नाले जलवायु संकट समाधानलाई दीर्घकालीन बनाउन मद्दत पुर्याउँछ।
प्राचीन काठमाडौं उपत्यकाको अनुभव र मत्स्येन्द्रनाथको हस्तक्षेपले यो देखाउँछन् कि जलवायु परिवर्तनका चुनौतीलाई जित्न बहुआयामिक र सामूहिक समाधान आवश्यक छ। यी समाधानले केवल वातावरणीय सुधारमा मात्र होइन, समाजको सांस्कृतिक र आर्थिक सुदृढीकरणमा पनि योगदान पुर्याउँछन्।
समृद्धि प्राप्तिका लागि अनुकूलनको निरन्तर अनुसन्धान र उपयोग गर्न आवश्यक भएको मत्स्येन्द्रनाथको कथाले बताउँछ। उनका उपदेशहरूले सन्तुलन, करुणा र प्रकृतिको साथमा जीवन जिउनुको महत्त्व प्रकट गर्छन्। र, भविष्यका पिढीलाई निम्न मार्गनिर्देशन गर्छन्-
- प्राकृतिक चक्रको सम्मान र दिगो जीवनयापन।
- पर्यावरणीय समस्यामा आध्यात्मिक र वैज्ञानिक दृष्टिकोण।
- समुदायको अनुकूलन क्षमतामा एकता र साझेदारी जिम्मेवारी मार्फत बल पुर्याउनु।
मत्स्येन्द्रनाथको किंवदन्ती केवल वर्षा र संकटमुक्तिको कथा होइन। यो जलवायु परिवर्तनको सामना गर्न अनुकूलनको ब्लूप्रिन्ट पनि हो। पर्यावरणीय संकटको सामना गर्न उनको कथा नेपाल र विश्वका लागि आशाको किरण हो।
यो पनि पढ्नुहोस् : गुवाहाटीमा खोतलिएको पाटन-आसाम सम्बन्धको जरा
-1739944914.jpg)
