कसरी हिड्नु यस्तो फूटपाथमा?

पैदलयात्रुको सजिलोका लागि बनाइएका काठमाडौंका फूटपाथ अव्यवस्थित संरचना र अतिक्रमणले असहज बनेका छन्।

बागमती पुलको दक्षिण छेउ कुपोन्डोलबाट पुल्चोक पैदल हिड्दा चिटिक्क परेको फूटपाथ देखिन्छ। दृष्टिविहीनलाई पनि हिड्न सजिलो होस् भनेर संकेत गरेका इटा विछ्याइएका छन्। तर, फूटपाथको बीचमै रहेका बिजुलीका खम्बा, बाकस, रुख ठोक्किन आइपुग्छन्।

लगनखेलदेखि सातदोबाटो खण्डको अवस्था पनि फरक छैन। कहिँनिर फूटपाथ टुंगिन्छ भने कहिँ सडकमै हिड्नुपर्छ।

ललितपुर जस्तै सकस काठमाडौंका फूटपाथमा पनि छ। तीनकुनेबाट माइतीघर पुग्दासम्म चिटिक्क परेको फूटपाथ छ। यो क्षेत्रमा पनि सडकको दुवैतिर दृष्टिविहीनलाई समेत सहज हुने गरि इटा बिछ्याइएका छन्।

तर, यसरी बिछ्याइएका इटा कहाँ गएर रुख र बिजुलीका खम्बामा ठोक्किन्छन् भन्ने टुंगो हुँदैन्। फूटपाथको बीच भागमै रुख ठडिएका छन्। तत्रिएका हाङ्गा टाउकोमै ठोक्किन पुग्छन्।

अन्यत्रको त भयो नै सिंहदरबार परिवरिको अवस्था पनि उस्तै छ। सिंहदरबारको पूर्वी गेटबाट हनुमानथान पुग्दा पनि फूटपाथ घरको भित्तामै टुंगिन्छ। अझ हनुमानथानबाट बानेश्वरको फूटपाथको त बीचबीचमै बिजुलीका पोल छन्।

राजधानीका सबै जसो क्षेत्रका फूटपाथको अवस्था एउटै छ, कहिँ बिजुलीका पोल, कहिँ रुख, कहिँ बिजुली र टेलिफोन लाइनका बाकस, कहिँ खाल्डाखुल्डी। फूटपाथ राम्रो भएको ठाउँमा पनि ठूलठूला गमलामा बोटविरुवा रोपेर असहज बनाइएको छ।

राजधानीका सडक छेउका फूटपाथको बीच भागमा बिजुलीका खम्बा गाड्ने प्रवृत्ति सामान्य भइसकेको शहर विकास अभियान्ता सौरभ ढकाल सुनाउँछन्। “फूटपाथमा गाडिएका पोलहरू गति नियन्त्रक र दिशा निर्देशक स्तम्भ झैं लाग्छन्,” ढकाल भन्छन्।

यस्ता संरचनाले एकातिर हिडडुलमा समस्या गरिरहेका छन् भने अर्कातिर दुर्घटना पनि निम्त्याउने गरेका छन्। अझ बीच भागमा कपुरका बोट लगाउने प्रचलनले अप्ठ्यारो सिर्जना गरिरहेका छन्। कपुरको बोट केही महीनामै अग्लो हुने गरेको छ।

यसले फूटपाथलाई नै अवरुद्ध गर्ने र प्रदल यात्रुलाई हिड्न सकस बनाउने गरेको उनी सुनाउँछन्। “स्वास्थ र हरियालीको हिसाबले राम्रो भए पनि बोटविरुवा कता र कहाँ रोप्न भनेर व्यवस्थित नीतिको कमि देखिन्छ,” ढकाल भन्छन्।

योजनाविना ठड्याइएका बिजुलीका पोल, फूटपाथमा लगाएका वोटविरुवा व्यवस्थापनको अभावले पैदलयात्रुलाई असहज र असुरक्षित बनाइरहेको विज्ञहरू बताउँछन्। पूर्वाधारविद् सूर्यराज आचार्य पनि योजनाविना राखिएका बिजुलीका पोल, व्यापारीको अतिक्रमण र कमजोर व्यवस्थापनले पैदलयात्रुलाई सकस भइरहेको बताउँछन्। “नीतिगत नेतृत्वमा बसेकाहरूले शहरबासीको आवश्यकता बुझ्न नसकेकाले यस्तो भइरहेको छ,” आचार्य भन्छन्।

शहरका विभिन्न स्थानमा फूटपाथमै निर्माण सामग्री राखिने गरेका छन्। त्यस्तै, सवारी साधनलाई फूटपाथमै पार्किङ गरिन्छ। कतिपय ठाउँमा त दुई पांग्रे सवारी साधन फूटपाथमै हुँइकिरहेका हुन्छन्। फूटपाथ अवरुद्ध हुँदा पदैलयात्रु सडकमै हिडिरहेका देखिन्छन्। यसले दुर्घटनाको जोखिम पनि बढाएको सरोकारवाला बताउँछन्। ट्राफिक प्रहरी विभागले गत वर्ष प्रकाशित गरेको एक प्रतिवेदन अनुसार काठमाडौंमा भएका सडक दुर्घटनामा फूटपाथ सहज नहुँदा सडकमै हिडडुलका कारण भएका पनि धेरै छन्।

अर्कातिर, अव्यवस्थित फूटपाथले पैदल यात्रुहरू मात्र नभई वातावरणलाई पनि असर पारेको छ। फूटपाथ सहज भए भने गाडी प्रयोग गर्नेको संख्या पनि कम हुने जानकारहरू बताउँछन्। “फूटपाथ राम्रो भयो भने मान्छेहरू नजिकका ठाउँमा त हिडेरै पुग्छन्। गाडीको प्रयोग कम हुन्छ। तर गाडीलाई नै महत्त्व दिएर सडकहरू बनाएको छ। जहाँ गाडीको उपयोगिता बढाउँछ र यसले वातावरण प्रदूषणमा असर गर्छ,” ढकाल भन्छन्, “फूटपाथ साँघुरो बनाउनु भनेको प्रदूषणलाई प्रोत्साहन गर्नु जस्तै हो।”

काठमाडौं संसारका प्रदूषित शहरमध्ये पर्छ। अहिले पनि काठमाडौंको वायुको खराब नै छ। आईक्यूएअरको विश्व वायु गुणस्तर प्रतिवेदन, २०२३ मा त नेपाल वायु प्रदूषणमा विश्वको आठौं स्थानमा थियो।

काठमाडौं महानगरपालिकाका प्रवक्ता फूटपाथ व्यवस्थापनका लागि पहल भइरहेको बताउँछन्। काठमाडौंलाई हरियो शहर बनाउने उद्देश्यले फूटपाथमा रुख रोपेको मानन्धरको भनाइ छ। “शहरलाई हरियो बनाउने योजनामा रुख रोप्ने काम गरेको हो। यो विज्ञहरूको सुझावमै भएको हो,” उनी भन्छन्। तर, विज्ञ भने वातावरण स्वच्छ राख्न वा हरियाली बनाउन फूटपाथ नभई छुट्टै ठाउँमा बोटविरुवा लगाउनु पर्ने बताउँछन्।

फूटपाथको सबैभन्दा गम्भीर समस्यामध्ये एक हो, बिजुलीका खम्बा र अन्य संरचना। नेपाल विद्युत प्राधिकरणका प्रवक्ता चन्दनकुमार घोष यी संरचना हटाउने सकिने बताउँछन्। “सडक वा फूटपाथमा बिजुलीका पोलहरू छन् भने त्यसलाई हटाउनको लागि सडक विभाग वा महानगरबाट पत्र आयो भने हामी हटाउँछौं,” घोष भन्छन्।

तर, बिद्युत्का खम्बा हटाउँदा लाग्ने समयको बिजुलीको महसूल भने सडक वा महानगरले तिर्नुपर्ने उनको भनाइ छ। “बिजुलीको पोल हटाउनको लागि जति समय बिजुली काट्नुपर्छ, त्यसको हिसाबले पैसा तिर्नुपर्छ,” प्रवक्ता घोष भन्छन्।

काठमाडौं महानगरका प्रवक्ता मानन्धर फूटपाथ व्यवस्थापन महानगरको प्राथमिकतामा रहेको बताउँछन्। जहाँ जे गर्नुपर्ने भए पनि त्यसका लागि महानगर तयार रहेको उनको भनाइ छ। तर, सरकारका अन्य निकायले सरकारी मापदण्ड पालना नगर्दा समस्या भइरहेको उनी सुनाउँछन्। “सरकारी मापदण्ड पालना भएको छैनन्, ती दस्तावेजमा मात्र सीमित भए। यसले समस्या भइरहेको छ,” मानन्धर भन्छन्।

फूटपाथ व्यवस्थापनका लागि सरकारका सबै निकायबीच समन्वय हुनुपर्ने सरोकारवाला बताउँछन्। यसका लागि बहुआयामिक दृष्टिकोण आवश्यक रहेको अभियन्ता ढकालको भनाइ छ। उनी भन्छन्, “काठमाडौंमा पूर्वाधार र सानाठूला संरचनाको डिजाइनमा नै ‘पिपुल सेन्ट्रिक’ सोचको कमी छ। त्यसमा परिवर्तन गर्न जरुरी छ।”