हराए भेडीगोठ, भेटियो मर्दी
-1730377189.jpg)
माछापुच्छ्रे सामुन्नेका भेडीगोठ हराएसँगै भेटिएको नयाँ गन्तव्य मर्दीमा पर्यटकको घुइँचो त लाग्न थालेको छ, तर प्राकृतिक सौन्दर्य र स्थानीय स्वाद जोगाइराख्ने चुनौति भने थपिएको छ।
सामुन्नेमा माछापुच्छ्रे। छेउमै हिमचुली। लहरै अन्नपूर्ण हिमशृङ्खला। सँगै ठिङ्ग उभिएको मर्दीको काखैमा पुर्याउने बाटो हो, मर्दी पदमार्ग।
यति वेला यहि पदमार्गमा वाह्यसँगै आन्तरिक पर्यटकको घुइँचो छ। सजिलो र छोटो समयावधिमै थोरै खर्चमा प्रकृतिको नजिक, माछापुच्छ्रे र मर्दी हिमशृंखलासँग रमाउन सकिने भएकाले पनि पर्यटकको रोजाइमा परेको छ।
“मर्दी घुम्ने याम हो। मौसम खुलेको छ, हिमाल छ्याङ्गै देखिन्छन्,” मर्दी हिमाल पर्यटन व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष राजकुमार तामाङ भन्छन्, “अहिले त दैनिक ३०० भन्दा बढी पर्यटक पदयात्रा गरिरहेका छन्।”
.jpg)
झन्डै दुई दशक अघिसम्म पनि मर्दी क्षेत्रको पहिचान थियो, भेडीगोठ। घलेल, सिदिङ लगायत कास्कीका गाउँका बासिन्दा भेडीगोठका लागि मर्दी क्षेत्र आवतजावत गर्थे। भेडा, घोडा, भैंसी, याक चराउथे। गुरुङ बाहुल्य रहेका बस्तीको पुर्ख्यौली थलो नै थियो, भेडीगोठ।
भेडीगोठका कथाले भरिएका अनेक किस्सा अहिले पनि यस भेकका प्रत्येक घरसँग छन्। पुर्खाले मर्दी आधारशिविर माथिको बराह मन्दिरमा पूजा गर्ने गरेको स्थानीय बताउँछन्। मन्दिरमा पूजा गर्दा मनोकांक्षा पूरा हुने जनविश्वास छ।
.jpg)
३ जुन, १९५० मा अन्नपूर्ण हिमालको सफल आरोहण गरेर फ्रान्सेली पर्वतारोही मोरिस हर्जोगले गण्डकी आसपासका भूभागलाई चर्चामा ल्याइदिए। त्यसैताका माछापुच्छ्रेको आरोहणका लागि आएका बेलायती आरोही जिमी रोबर्टस् नयाँ हिमाल खोजिमा तल्लिन थिए।
त्यही क्रममा सन् १९६१ मा रोबर्टस्ले पाँच हजार ५८७ मिटर अग्लो मर्दी हिमाल पत्ता लगाए। उनकै आरोहण दलका सदस्य बसिल गुडफेलो मर्दी हिमालको चुचुरोमा पुगे। त्यही आरोहणका आधारमा तयार पारेको ‘ट्रेकिङ गाइड बुक’ले संसारभरका आरोहीलाई मर्दीले आकर्षित गर्नथाल्यो।
माछापुच्छ्रे र अन्नपूर्ण हिमशृंखलाको नजिकबाट दृश्यावलोकन गर्न सकिने र सजिलो बाटो भएकाले विदेशी पर्यटकको रोजाइमा पर्न थाल्यो। विदेशी पर्यटक ‘क्याम्पिङ’ गर्न मर्दी क्षेत्र पुग्ने गरेका थिए। “मर्दी हिमालमा पहिल्यैदेखि विदेशी पर्यटक आउने गर्थे, हप्तौंसम्म क्याम्पिङ गर्ने गर्थे,” तामाङ सम्झिन्छन्।
राजकुमार तामाङ।
पर्यटकको आगमनसँगै भेडीगोठ विस्तारै बेसीं झर्न थाले। चलहपहल बढ्न थालेपछि भेडीगोठको चलन पनि कम हुँदै गएको उनी सुनाउँछन्। भेडिगोठ जाने चलन हराउँदै जानु र पर्यटकीय गन्तव्यको रुपमा विकसित हुन थालेपछि मर्दीले आफ्नो पहिचान बदलियो। “माओवादी सशस्त्र द्वन्द्वका कारण पर्यटकीय हिसाबले विकसित हुन पाएन,” अध्यक्ष तामा भन्छन्, “भेडीगोठ पनि माथि रहने अवस्था बनेन, बेंसी झरे।”
बदलिएको बाटो
२०६२-६३ सालको जनआन्दोलनपछि मुलुकमा व्यवस्था बदलियो। माओवादी शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आए, राजतन्त्रको ठाउँ गणतन्त्रले लियो। सामाजिक र आर्थिक परिवर्तनका लागि पहल हुन थाले।
त्यही क्रममा मर्दी क्षेत्रमा पनि एक युवाले परिवर्तनको प्रयास गरे। उनी थिए, युवा व्यवसायी सुदीप गौतम। कास्कीको माछापच्छ्रे गाउँपालिका-९, सिदिङका गौतम आमाबुवासँगै भेडीगोठ जान्थे। पानी पर्दा पर्यटकले भेडीगोठमै ओत लागेको देखे। कतिपय टेन्ट लिएर बसेका हुन्थे भने कतिपय भेडीगोठमै आश्रय लिन्थे।
सुदीप गौतम।
उनलाई लाग्यो, पर्यटकलाई बस्ने व्यवस्था गर्नुपर्छ। २०६४ सालमा मर्दीको ‘हाइक्याम्प’मा ट्रेकर्स प्याराजाइड होटल खोले। मर्दी क्षेत्रमा खोलिएको यो पहिलो होटल थियो। वाह्य पर्यटकको रोजाइमा रहेको मर्दी हिमालको हाइक्याम्पको होटलले कारोबार पनि गर्न थाल्यो। विस्तारै अरुले पनि होटल र चिया पसल खोले।
होटल खोले मात्रै भएन, त्यहाँ बस्ने पर्याप्त पर्यटक पनि चाहिन्छन्। त्यसपछि उनी पदमार्ग प्रवर्द्धनमा लागे। स्थानीयसँगै संघीय सरकारलाई घचघच्याए। अन्य व्यवासयीसँग मिलेर पदमार्गलाई व्यवस्थित गरे। सजिलै हिमालको समीपमा पुर्याउने भेडीगोठको बाटो हेर्दाहेर्दै चर्चित पदमार्गमा बदलियो। पदमार्गले यस क्षेत्रमा आर्थिक गतविधि बढेका छन् भने रोजगारी सिर्जना गरेको छ।
अहिले स्थानीय र गण्डकी प्रदेश सरकारले मर्दी पदमार्गलाई प्राथमिकतामा राखेर पर्यटन प्रवर्द्धन गरिरहेका छन्। माछापुच्छ्रे गाउँपालिकाको वडा नं. ७, ८ र ९ मा फैलिएको मर्दी पदमार्गमा यात्रा सिजनमा घुइचो लाग्छ। वर्सेनी २० हजारभन्दा बढी पर्यटक मर्दी पदयात्रामा निस्किन्छन्।
.jpg)
यो पदमार्गको प्रवर्द्धन गरेका गौतम भने छैनन्। २०७९ असोज १४ मा मर्दीकै बादल डाँडाको भीरबाट लडेर ३५ वर्षको उमेरमा उनको ज्यान गयो। बाँदल डाँडा नजिकै राखिएको शालिकले उनको स्मरण गराइरहन्छ।
कोकार बन्यो ‘फरेस्ट क्याम्प’
मर्दी आधारशिविरसम्मका थुप्रै नामले अस्वित्व गुमाइसकेका छन्। भेडीगोठको बाटो पदमार्गमा बदलिएसँगै स्थानीय नाम पनि परिवर्तन भएर अंग्रेजी बनेका हुन्। गुरुङ बस्तीको बाहुल्य भएकाले यी ठाउँको नाम गुरुङ भाषामै थिए।
समुद्र सतहबाट ८५० मिटरको उचाइमा रहेको पोखराबाट शुरू हुने मर्दी यात्राको अन्तिम बिन्दु मर्दी हिमालको आधारशिविर हो। यो समुद्री सतहबाट चार हजार ५०० मिटरको उचाइमा अवस्थित छ। पोखराबाट तीनदेखि पाँच दिनमा यात्रा पूरा गर्न सकिन्छ।
यो यात्राका लागि अहिले तीन वटा बाटो छन्। पहिलो, एक हजार ७०६ मिटरको काँडे गाउँबाट अस्ट्रेलियन क्याम्प (१९८० मिटर) हुँदै फरेस्ट क्याम्प (२५५० मिटर), लो क्याम्प (२९९० मिटर), हाइ क्याम्प (३६०० मिटर) र बेस क्याम्प (४५०० मिटर) पुगिन्छ।
.jpg)
दोस्रो, धम्पुस हुँदै दुई हजार १० मिटरको उचाइमा रहेको पितम देउरालीबाट फरेस्ट क्याम्प पुगेर लो क्याम्प, हाइ क्याम्प र बेस क्याम्प पुगिन्छ। तेस्रो बाटो हो, घलेल हुँदै एक हजार ८५० मिटरको उचाइमा रहेको सिदिङ गाउँबाट लो क्याम्प, हाइ क्याम्प भएर बेस क्याम्प।
अहिले चलनचल्तीमा आएका ‘फरेस्ट क्याम्प’लाई पहिले कोकार भनिन्थ्यो। त्यस्तै, ‘लो क्याम्प’लाई होमाल र ‘हाइ क्याम्प’लाई क्यु भन्ने गरिएको थियो।
गुरुङ भाषामा राखिएका यी नामले ती ठाउँको पहिचान झल्काउँछन्। विदेशी पर्यटकको चहलपहलसँगै पुराना नाम परिवर्तन गरेर अंग्रेजी नाम राखियो। अहिलेको ‘फरेष्ट क्याम्प’ भएको ठाउँलाई पहिले भनिने ‘कोकार’ले ठूलो अर्थ राख्छ।
उहिल्यै एक-अर्का राज्यबीच लडाइँ हुँदा यो ठाउँमा धेरै सिपाइको ज्यान गएको थियो, थुप्रै घाइते भएका थिए। स्थानीयले रगतका टाँटा देखेका थिए। त्यसैले यस ठाउँको नाम ‘कोकार’ राखिएको थियो। कोकारको नेपाली उल्था हुन्छ, सुकेको रगत।
.jpg)
कोकारभन्दा माथि पुगेपछि ‘लो क्याम्प’ आउँछ। पहिले यो ठाउँलाई ‘होमाल’ भनिन्थ्यो। यसको अर्थ हो, पानीको सानो आहाल। पानीको सानो आहाल भएकाले नै यो ठाउँको नाम ‘होमाल’ राखिएको थियो।
त्यसभन्दा माथि उक्लिएपछि आउँछ, हाइ क्याम्प। यो ठाउँलाई पहिले ‘क्यु’ भन्ने गरिन्थ्यो। भेडा, घोडालाई पानी खुवाउने पोखरी थिए। अहिले सुकिसकेका छन्। यसकारण त्यस ठाउँको नाम क्यु रहेको थियो।
यसभन्दा माथि चार हजार २०० मिटरको उचाइमा ‘भ्यू प्वाइन्ट’ छ। पहिले यसलाई ‘एक्ले देउराली’ भनिन्थ्यो। स्थानीयका अनुसार, मर्दी हिमाल समीप रहेको बराह मन्दिर पुगेर फर्किने क्रममा एक जना महिलाको यो ठाउँमा मृत्यु भएको थियो। त्यसकारण यस ठाउँलाई एक्ले देउराली र त्यसभन्दा पर अलि धेरै जनाको चट्याङ लागेर मृत्यु भएको ठाउँलाई बगाले देउराली भनिने गरेको स्थानीय बताउँछन्।
यी ठाउँको असली नामको संरक्षण गर्ने प्रयास हुन सकेको छैन। माछापुच्छ्रे गाउँपालिका-९ का वडाध्यक्ष हरिबहादुर क्षेत्री पुराना नाम प्रयोगमा ल्याउने प्रयास गरिरहेको बताउँछन्। “नामसँगै यस क्षेत्रको पहिचान पनि जोडिएको छ। त्यसैले पुराना नामको अर्थसँगै प्रयोग बढाउनुपर्छ,” क्षेत्रीय भन्छन्।
.jpg)
पर्यटन व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष तामाङ पनि पुरानै नाम प्रयोगमा ल्याउने प्रयास भइरहेको बताउँछन्। “पदयात्राको प्याकेज बिक्री गर्ने ट्राभल एजेन्सीसँग छलफल गर्ने, होटलकै खानाको मेनु, बोर्ड राखेर ती नामलाई प्रयोगमा ल्याउने कोसिस गरिरहेका छौं,” तामाङ भन्छन्।
एक्लै अप्ठ्यारो
मर्दीको बाटो सजिलो भए पनि एक्लै पदयात्रा गर्न भने जोखिम हुन्छ। जंगलको बाटो भएकाले ज्यानै जाने खतरा रहेको पर्यटन व्यवसायी बताउँछन्। कतिपयले ज्यान गुमाएका पनि छन्।
पदयात्राका क्रममा स्वीडिस नागरिक माइकल लिउ ब्लोमबर्ग २०८० माघमा एकाएक हराए। सबैतिर खोजी गरियो, तर कहिँ भेटिएनन्। त्यसको सात महीनापछि २०८१ साउनमा मृत भेटिए। उनका सरसामान र केही अवशेष फेला परे। उनी एक्लै पदयात्रामा निस्केका थिए।
यसअघि पनि एक्लाएक्लै गएका पदयात्री हराएका छन्। अहिलेसम्म माइकल बाहेक पाँच जना पदयात्री हराएको अभिलेख छ। यसरी हराउने मात्रै होइन, घाइते तथा बिरामी परेका पदयात्रीकाे समयमा उद्वार पनि हुने गरेको छैन।
.jpg)
पदयात्री सूचना व्यवस्थापन प्रणाली (टिम्स) निर्देशिका २०७९ ले विदेशी पर्यटकका लागि गाइड र भरिया अनिवार्य गरेको छ। तर, प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेको छैन। एक्लै गएका पर्यटकको निगरानी गर्न सकिएको छैन। जसले पर्यटक असुरक्षित हुने गरेका छन्।
पर्यटन व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष तामाङ पदयात्रामा विदेशी पर्यटकलाई एक्लै नहिड्न, गाइड राख्न अनुरोध गरे पनि वेवास्ता गर्ने गरेको गुनासो गर्छन्। “हाई क्याम्पदेखि माथि त ‘हाई अल्टिच्युड सिक्नेस’ अर्थात् लेक लाग्ने सम्भावना भएकाले संवेदनशील हुनुपर्छ,” उनी भन्छन्।
सन्तुलन गुम्ने जोखिम
मर्दीलाई लिएर संघीय सरकार मातहत रहेको राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष, गण्डकी प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारबीच विवाद हुँदै आएको छ। विशेष गरि विदेशी पर्यटकबाट उठ्ने करोडौं राजस्वमा तीनै तहका सरकारले आँखा गाडेका छन्।
अहिले पर्यटकले तिर्ने शुल्क सिधै संघ सरकारलाई जान्छ। प्रदेश र स्थानीय सरकारले केही नपाउने भएपछि विवाद बढ्दै आएको हो। यसको प्रतिवाद गर्दै माछापुच्छ्रे गाउँपालिकाले २०८० कात्तिकमा पदयात्रामा आउने विदेशीसँग ५०० रुपैयाँ र नेपालीसँग १०० रुपैयाँ शुल्क लिने निर्णय गर्यो। शुल्क उठाउन सूचना केन्द्र पनि स्थापना गर्यो। पर्यटन व्यवसायीले चर्को विरोध गरेपछि पर्यटकबाट शुल्क लिन रोकिएको छ।
तर, तीनै तहका सरकारबीच विवाद हुँदा पर्यटन व्यवसायीले फाइदा लिइरहेका छन्। अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र (एक्याप) अन्तर्गत मर्दी क्षेत्रका व्यवसायीले सात वर्षदेखि व्यवसाय नवीकरण गरेका छैनन्।
.jpg)
नविकरण गर्न आवश्यक नभएपछि जथाभावी भौतिक संरचना निर्माण पनि भइरहेका छन्। मर्दी पदयात्रामा पर्यटन व्यवस्थापन समितिसँग आबद्ध होटल, चिया पसल लगायत ८२ व्यवसाय छन्। आठ वर्षअघि तीन वटा मात्र होटल रहेको ‘हाई क्याम्प’मा अहिले १४ वटा होटल छन्।
त्यस्तै, पदमार्गको छोटो दूरीमा नै ससाना संरचना बनिरहेकै छन्। जबकि, अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रमा पर्ने यो भूभागमा प्रकृतिलाई असर पुग्ने गरि स्थायी भौतिक संरचना बनाउन मिल्दैन। यसरी मनपरी बनिरहेका संरचनाले मर्दीको वातावरणमा असर पर्ने जोखिम छ।
अर्कोतिर, व्यवस्थापन नहुँदा कोकाहल पनि बढेको छ। चैतदेखि जेठ र असोजदेखि मंसीर मर्दी यात्राको याम हो। अहिले दैनिक ३०० भन्दा बढी पर्यटक पदयात्रा गरिरहेका हुन्छन्। पर्यटक संख्या बढेसँगै पदमार्गमा भीडभाड हुन्छ।
पदयात्रामा लैजाने तयारी खानेकुरा, जथाभावी फ्याकिएको फोहोर, बाटोमा पदयात्रीले बजाउने चर्को साउन्ड सिस्टम, होटल व्यवसायीको अस्वाभाविक प्रतिस्पर्धाले समस्या थपिएको छ। यससँगै पदयात्री ठगिने जोखिम पनि उत्तिकै छ। यसलाई सन्तुलनमा राखेर प्रकृति र स्थानीय स्वाद संरक्षण गर्दै मर्दी पदयात्राको साख जोगाइराख्नु आवश्यक देखिएको छ।
.jpg)
तर, सरोकारवाला निकाय भने मर्दीको प्राकृतिक सन्तुलन जोगाउनतिर भन्दा पनि राजश्व असुलीमा ध्यान दिइरहेका छन्। एक्याप प्रमुख रविन कडरिया स्थानीय सरकार र व्यवसायीसँग छलफल गरेर यस विषयलाई केन्द्रमा पुर्याएको बताउँछन्। “राजश्व बाँडफाँड, संरक्षण, नवीकरण लगायतका महत्त्वपूर्ण विषयको निष्कर्ष छिट्टै निस्कनेछ,” कडरिया भन्छन्।
माछापुच्छ्रे-९ का वडाध्यक्ष क्षेत्री एक्यापसँगको छलफलमा २०७९/८० अघि बनेका संरचनालाई मात्रै नविकरण गर्ने सहमति भएको बताउँछन्। गाउँपालिकालाई पनि राजश्व बाँडफाँड गर्नुपर्ने विषयमा सहमति भएको बताउँदै उनी भन्छन्, “बाह्य खानेकुरालाई भन्दा गाउँमै बनेका खान्कीलाई प्रवर्द्धन गर्ने, नियमित निगरानी गर्ने, मर्दीको वातावरणलाई कसरी संरक्षण गर्ने भन्ने विषयमा छलफल गरिरहेका छौं।”
-1730377189.jpg)
-1730358174.jpg)
-1730359163.jpg)
-1730300276.jpg)
