भीरमौरीको सङ्ख्या घट्दा मह काढ्ने परम्परा जोगाउन सकस
ज्यानै जोखिममा पारेर भीरमौरीको मह काढ्ने परम्परालाई गुरुङ समुदायले हजारौं वर्षदेखि निरन्तरता दिइरहेको छ, तर जथाभावी मह काढ्ने र सडक तथा बाँधहरू बनाउँदा मौरीको सङ्ख्या भने निरन्तर घट्दो छ।
गंगाबहादुर गुरुङले अत्यन्त शान्तपूर्वक भगवान्सँग प्रार्थना गरिरहेका छन्। उनले जलदेवता, भूमिदेवता, अग्निदेवता, वायुदेवता र नागदेवतासँग आशीर्वाद मागिरहेका छन्। उनको एउटा शिकारी समूह हातले बनाएको यता र उता हल्लिने डोरीको भर्याङबाट ५० मिटर अग्लो भीरमा चढ्न लागिरहेको छ। विश्वकै सबैभन्दा ठूलो मानिने भीरमौरीको गुँडबाट महका चाका झिक्न उनीहरूले त्यो जोखिमपूर्ण काम गर्न लागेका हुन्।
“अत्यन्त सुरक्षित भीर जहाँ भगवान् बस्छन्, त्यहाँ मात्र जङ्गली मौरीले घार बनाउँछन्,” गंगाबहादुरले भने। मह काढ्ने काम सुरक्षित र सफल रूपमा सम्पन्न होस् भनी देवीदेवतासँग प्रार्थना गरिरहेका वेला उनले यी कुराहरू अर्थ्याइरहेका थिए।
न्यादी नदीको खोचमा भीरमौरीले बनाएका पाँचवटा घार।
हिमाली क्षेत्रको काखमा बस्ने नेपाली समुदायको प्राचीन परम्परा हो, मह काढ्ने काम। मध्य नेपालका पहाडमा बस्ने आदिवासी गुरुङ समुदाय र उत्तरी भारतका मानिसहरूले हजारौं वर्षदेखि यसरी नै जीवन जोखिममा पारेर मह काढ्ने कामलाई निरन्तरता दिइरहेका छन्। शरद् र वसन्त ऋतुमा मह काढ्ने काम गुरुङ समुदायको संस्कृतिसँग अभिन्न रूपले गाँसिएको छ।
गण्डकी प्रदेशको मर्स्याङ्दी गाउँपालिकामा पर्ने नाइचे गाउँका १५ जनाको शिकारी समूहका प्रमुख हुन् गंगाबहादुर। मर्स्याङ्दीमा मिसिने न्यादी नदीले हिमालय पर्वत बन्ने क्रममै बनाएको खोंचमा अवस्थित छ नाइचे गाउँ। पहिले पहिले नाइचे र वरपरका क्षेत्रमा भीरमौरीको मह प्रशस्त मात्रामा पाइने गर्थ्यो। तर, अहिले त्यस्तो छैन।
४८ वर्षे गंगाबहादुरले आफ्नो ध्यानको अन्तिम खण्डमा भीरमौरीसँग क्षमायाचना गर्छन्। ती मौरीका गुँड नष्ट गरेकोमा त्यसप्रति माफी माग्दै आफ्नो समूहका बच्चाहरू सुरक्षित रहून् भन्ने कामना पनि गर्छन्। यो क्षेत्रमा पाइने भीरमौरी तीन सेन्टिमिटरसम्म ठूला हुन्छन्।
शिकारी समूहका अरू साथीहरूलाई भीरको फेदीमा छाडेर बिच्चेमान गुरुङ र प्रवीण गुरुङ भीर चढ्छन्। डोरीको भर्याङ बाँधेर त्यसैबाट उनीहरू मौरीको घारसम्म पुग्छन्।
काम्चो भीरमा बनाएको मौरीको घारतर्फ जाँदै महशिकारी बिच्चेमान गुरुङ र प्रवीण गुरुङ।
गंगाबहादुरको ध्यानका बावजूद पनि उनीहरूको सो शिकार सुरक्षित त भयो, तर सफल भने भएन। भीरमा चढेका शिकारीले महका चाका झिकेर बाल्टी तल पठाए। समूहका अरू सदस्यले हेर्दा ती त सुक्खा थिए।
विगतमा यही भीरमा हुने एउटै ठूलो घारबाट १५ लिटरसम्म मह काढेको गंगाबहादुर सम्झिन्छन्। अहिले त २०० मिलिलिटरभन्दा कम हुन्छ। काम्चो भीरमा विगत १० वर्षमा मह काढ्दा यसरी साह्रै कम मह हात परेको यो तेस्रो पटक थियो।
शिकारको अन्त्यमा, गंगाबहादुरले मौरीलाई धन्यवाद दिनुका साथै सो मौरीको झुन्ड निकै फैलियोस् र अर्को वर्ष सयौं झुन्ड बनून् भनी आशीर्वाद दिए। गंगाबहादुर भन्छन्, “प्रकृति हाम्रो भगवान् हो, हामीले यसको सम्मान गर्नुका साथै अत्यन्त होशियारीपूर्वक मह काढ्नुपर्छ। जसरी हाम्रा पुर्खाले गर्थे त्यसरी गरे मात्र आउने सयौं वर्षसम्म यो कायम रहन सक्छ।”
न्यादी खोला जलविद्युत् परियोजनाको पावरहाउसदेखि करीब २० मिटर तल अलपत्र छाडिएको मौरीको गुँड।
मौरीको सङ्ख्या घट्दो, महको माग बढ्दो
यो प्रजातिको भीरमौरीको सङ्ख्या डरलाग्दो गरी घटिरहेको त्रिभुवन विश्वविद्यालयका वरिष्ठ मौरी विशेषज्ञ रत्न थापाको भनाइ छ। “भीरमौरीको सङ्ख्या प्रत्येक वर्ष ७० प्रतिशतको दरले घटिरहेको छ,” उनले भने।
इन्टरन्याशनल सेन्टर फर इन्टेग्रेटेड माउन्टेन डेभलपमेन्ट (इसीमोड) का वरिष्ठ जीविकोपार्जन विशेषज्ञ सुरेन्द्रराज जोशी भन्छन्, “कास्की र लमजुङ जिल्लाबाट प्राप्त विवरण, घटनामा आधारित प्रमाणहरू र अन्य देशका रिपोर्टहरू हेर्दा के देखिन्छ भने एउटा भीरमा हुने मौरीको घारको सङ्ख्या र मौरीले घार बनाउने भीरको कुल सङ्ख्या दुवैमा कमी आएको छ।” जिल्ला र देश अनुसार यसको अवस्था भिन्न छ।
मौरीको सङ्ख्यामा यसरी निरन्तर गिरावट आउनुमा विभिन्न कारण रहेको थापा र जोशीको भनाइ छ। उनीहरूका अनुसार, विषादीको प्रयोग, वासस्थान र उनीहरूको खानेकुरामा आएको ह्रास, भौतिक पूर्वाधारको विकास र आक्रमणकारी किरा तथा शिकारीहरूको आक्रमणका कारण मौरीको सङ्ख्या निरन्तर ओरालो लागेको हो। ‘मह काढ्ने विनाशकारी अभ्यास’ लाई उनीहरूले अर्को मुख्य कारणका रूपमा पहिचान गरेका छन्।
नाइचेका गाउँलेले २० वर्षअघि एक लिटर महलाई साढे तीन अमेरिकी डलरमा बिक्री गर्थे। अहिले प्रति लिटर २० डलरमा बिक्री हुने गरेको र उनीहरूको आम्दानीको एउटा प्रमुख स्रोत यही बनेको गंगाबहादुरले बताए। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा त यसको मूल्य निकै बढी छ। विश्व बजारमै महको माग बढिरहेको हुँदा यसको भाउ वृद्धि भइरहेको हो।
गंगाबहादुर भन्छन्, “दुई दशकअघिसम्म त महभन्दा त्यसको चाकाको बढी पैसा पर्थ्यो, त्यसैले मौरीले घार छाडेर हिंडेपछि त्यसलाई हामीले ल्याइहाल्थ्यौं। त्यति वेला मह स्थानीय रक्सी बनाउन वा सुर्तीमा मिसाउन प्रयोग गरिन्थ्यो… मह त कसैले किन्नै खोज्दैनथे।”
बाँसको चोयाबाट डोरी बनाउँदै‚ त्यसलाई काठको खम्बाहरूमा बाँधेर शिकार गर्ने भर्याङ बनाइन्छ।
नेपालबाट अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भीरमौरीको मह निर्यात गर्ने बेस्ट म्याड हनी नामक कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी सञ्जय काफ्लेले आफ्नो कम्पनीले एक वर्षमा तीनदेखि चार टनसम्म मह निर्यात गरेको बताए। उनका अनुसार, यो मात्रा प्रत्येक वर्ष बढिरहेको छ।
यो महमा दिमागलाई नै अति सक्रिय बनाउने तत्त्व हुने भएकाले अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा माग बढ्दाे छ। ‘म्याड हनी’ अर्थात् पागल मह भनिने यसको सानो मात्राले पनि टाउको हल्का बनाउन र मानिसमा उमङ्ग ल्याउन सक्छ भने धेरै मात्रा उपभोग गरेमा ह्यालुसिनेशन अर्थात् काल्पनिक कुराको समेत अनुभूति दिन्छ। यसमा कोलेस्ट्रोल तथा जोर्नी दुःखाइको समस्या निको पार्ने औषधीय गुणहरू भएको मानिन्छ, तर यो विषाक्त हुन सक्ने कुरा पनि पुष्टि भएको छ।
“मानिसहरूले यो महको औषधीय महत्त्व बुझ्न थालेका छन् र वैज्ञानिकहरूले पनि यो पुष्टि गरेको हुनुपर्छ। त्यसैले गर्दा आजकल यसबाट हामीले केही कमाइ गर्न सकेका छौं,” गंगाबहादुर भन्छन्। तर, मौरीविज्ञ रत्न थापा भने त्याे भनाइप्रति असहमत छन्। “यसमा औषधीय गुण रहेको पुष्टि भएको भनी कुनै वैज्ञानिक अनुसन्धान पेपर मैले अहिलेसम्म पढेको वा देखेको छैन। बरु यसमा हाम्रो स्नायु प्रणालीलाई असर गर्ने ग्रेयनोटक्सिन भन्ने रसायन हुन्छ भन्ने कुरा चाहिं म भन्न सक्छु,” उनले भने।
डोरी बाटेपछि त्यो बोकेर काम्चो भीरतर्फ जाँदै शिकारीहरू।
नेपालको पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा प्रशस्त पाइने लालीगुराँसको पात र फूलमा ग्रेयनोटक्सिन पाइन्छ। थापाका अनुसार, उच्च पहाडी क्षेत्रमा पाइने वनस्पतिमा परागसेचन गराउने मुख्य माध्यम नै भीरमौरी हुन्। एउटा बोटबिरुवाबाट अर्कोमा उड्ने क्रममा उनीहरूले वनस्पतिमा परागसेचन गराउँछन्।
यो भीरमौरी समुद्री सतहबाट ४२ सय मिटरमाथिको क्षेत्रमा रहन्छ, जहाँ अन्य मौरी बस्न सक्दैनन्। त्यसैले थुप्रै प्रकारका फूलका बिरुवा भीरमौरीमै निर्भर रहेको ईसीमोडका जीविकोपार्जन विज्ञ जोशीले बताए।
“उच्च हिमाली क्षेत्रको जैविक विविधता संरक्षण तथा पारिस्थितिकीय प्रणाली (इकोसिस्टम) जोगाउन यी मौरीले गर्ने योगदानको तुलनामा यिनीहरूले उत्पादन गर्ने महको मूल्य नगण्य हो,” थापाले थपे, “भीरमौरीको प्रजाति मासियो भने नेपालको राष्ट्रिय फूल लालीगुराँस पनि सँगसँगै मासिनेछ।”
पूर्वी नेपालको तीनजुरे–मिल्के–जलजले लालीगुराँस संरक्षण क्षेत्रमा फक्रिएको लालीगुराँस।
मर्स्याङ्दी गाउँपालिकाका अध्यक्ष अर्जुन गुरुङले महशिकार पनि सो क्षेत्रको पर्यटनको एउटा प्रमुख आधार भएको बताए। पर्यटकलाई आकर्षित गर्नका लागि महशिकारलाई थप प्रवर्द्धन गर्न स्थानीय सरकार इच्छुक रहेको उनको भनाइ छ।
“महशिकारको काम परम्परागत रूपमा हुँदै आएको छ। हामी यो परम्परागत अभ्यासलाई अवरोध गर्न र गाउँलेहरूको अधिकारमा दख्खल पुर्याउन चाहँदैनौं,” उनले भने।
थर्ड पोलसँगको कुराकानीका क्रममा अर्जुन गुरुङले जैविक विविधता संरक्षण गर्न मौरीको कति महत्त्व छ भन्ने यथार्थप्रति जिम्मेवार निकायका अधिकारीहरू सचेत नभएको गुनासो पोखे। संरक्षणका क्षेत्रमा स्थानीय तहले के काम गरेको छ त भन्ने जिज्ञासामा उनको भनाइ थियो, “अहिलेसम्म त मौरीका घारहरूमा क्षति हुने गरेकोबारे कुनै गुनासो नै आएको छैन त्यसैले हामीले त्यस्तो कुनै आवश्यकता नै देखेका छैनौं… संरक्षणका क्षेत्रमा त्यस्तो केही गर्नुपर्ने भए त हामी गरिहाल्छौं नि !”
मौरीविज्ञ रत्न थापा भने महशिकारलाई रोकेर इकोटुरिज्म (पर्यावरणीय पर्यटन) का गतिविधिको प्रवर्द्धन गर्नुपर्ने बताउँछन्। स्थानीय समूहहरूले उनीहरू कसरी भीरमौरीको महशिकार गर्छन् भनी साङ्केतिक रूपमा देखाउँछन्, तर वास्तविक जस्तो लाग्ने त्यस्ता प्रस्तुतिमा साँच्चिकै महशिकार भने गर्दैनन्। त्यसो गर्दा पर्यटनबाट हुने आम्दानी पनि भइरहने र मौरीमा नकारात्मक असर पनि नपर्ने उनको दाबी छ।
मौरीको टोकाइबाट बच्न टाउकोमा रातो बोरा बेरेका गंगाबहादुर गुरुङ (बीच)।
ईसीमोडका जोशीले महशिकारको परम्परालाई दिगो रूपमा टिकाइराख्न केही उपायहरू बताए। उनले मौरीका चाकामध्ये केहीबाट मात्र मह काढ्ने र नयाँमध्ये आधालाई जस्ताको तस्तै छाड्नुपर्ने बताए। वन तथा मौरीका गुँड हुने ठाउँहरूबारे सचेतना बढाउने, मौरीले घार बनाउने भीरहरूको सुरक्षालाई अझ राम्रो बनाउनका लागि त्यसको स्वामित्व र व्यवस्थापनको जिम्मेवारी महशिकारीलाई दिने र मौरी अवलोकन भ्रमण जस्ता इकोटुरिज्मका गतिविधिलाई बढावा दिनुपर्ने जोशीको धारणा छ।
बाँधका कारण पनि मौरी सङ्कटमा
भीरमौरीलाई आइपरेको चुनौती अधिक शिकार मात्र होइन। नेपालको हिमाली क्षेत्रमा सडक, बाँध आदि निर्माण कार्यका क्रममा विस्फोटन गर्दा कमजोर हिमाली पारिस्थितिकीय प्रणाली (इकोसिस्टम) मा नराम्रो असर पर्ने गरेको छ।
नाइचे गाउँका महशिकारी बस्ने गरेको क्षेत्रमा पर्ने न्यादी नदी क्षेत्रमा पाँच वटा जलविद्युत् परियोजना छन्। तीमध्ये तीनवटा न्यादीको मुख्यधारमै छन् भने अरू दुई वटा न्यादीमा मिसिने नदीमा छन्। यीमध्ये दुईवटा परियोजना सञ्चालनमा आइसकेका छन् भने बाँकी निर्माणाधीन अवस्थामा छन्।
थापाका अनुसार, मौरीको एउटा घारलाई प्रति दिन चारदेखि पाँच लिटर पानी चाहिन्छ। मौरीलाई स्वस्थ रहन बालुवा पनि चाहिन्छ। त्यही कारण सामान्यतया मौरीले घार बनाउँदा पानीको स्रोत नजिकको ठाउँ रोज्ने गर्छन्। घार बनाएको ठाउँमा पानी सुक्यो भने मौरीको झुन्डले पनि त्यो ठाउँ छोड्छ। थापाको अध्ययनमा पनि देखिएको कुरा हो यो।
काम्चो भीरबाट काटेर झिकेको माहुरीको चाका।
नाइचे गाउँ नजिक महशिकार गर्ने ठाउँहरूमध्येको एउटा प्रमुख स्थल निर्माणाधीन ३० मेगावाटको न्यादीखोला जलविद्युत् परियोजनाको ठीक तलपट्टि पर्छ। सो परियोजनामा सन् २०१७ देखि निर्माण कार्य शुरू भएको हो। त्यो भीरमा मौरीका २२ वटा घार भएकाे गंगाबहादुर सम्झिन्छन्। तर, अहिले त्यहाँ त्यसको आधा पनि बाँकी छैनन्।
अहिले जलविद्युत् परियोजना निर्माणका क्रममा गरिने विस्फोटन, निर्माण कार्यको अन्य चहलपहल र सवारी साधनको प्रदूषणका कारण सो क्षेत्रमा मौरीको सङ्ख्या कम भएको उनको ठहर छ।
न्यादी खोला बाँधभन्दा तलपट्टि मौरीका केही गुँडहरू बाँकी छन्, तर नजिकैको पानी पनि अब छिटै सुक्न सक्ने गंगाबहादुरको चिन्ता छ। “केही समयपछि जब पानीलाई सुरुङमा प्रवेश गराइन्छ र नदी सुक्छ त्यसपछि भीरमौरीले घार बनाउनका लागि सो ठाउँ उचित नभएको ठानी त्यो ठाउँ छाड्नेछन्,” गंगाबहादुरले अनुमान गरे।
नाइचे गाउँमा ६१ गुरुङ परिवार बस्छन्। यहाँका बासिन्दा जीविकोपार्जनका लागि कृषि र भीरमह जस्तै प्राकृतिक स्रोत साधनमा निर्भर छन्।
(बराल काठमाडौंस्थित डकुमेन्ट्री फोटोग्राफर हुन्। द थर्ड पोलमा ‘भीरमौरीको संख्या घटेपनि मह काड्ने परम्परा कायम राख्दैछन् महशिकारी’ शीर्षकमा प्रकाशित)
-1732261651.jpg)
-1732259528.jpg)