‘निजगढ हवाईअड्डा’: अनुत्तरित प्रश्न
प्राकृतिक, आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक प्रश्नहरूको जवाफ विना जसरी हुन्छ ‘विकास देखाउने’ होड र हतारमा हवाईअड्डा बनाउन खोज्नु उचित होइन।
सिन्धु सभ्यता र वैदिक युगमा गङ्गा-सिन्धु मैदानमा घना जङ्गल थियो। गौतम बुद्धको कालसम्म बसोबास पूर्वतर्फ फैलिइसकेको थियो। उत्तरपथ र दक्षिणपथ नामका ‘हाइवे’ ले वन छिचोल्दै विभिन्न शहर र राज्य जोड्दथे, तैपनि जङ्गल भने यथावत् थियो।
जनसङ्ख्या वृद्धिसँगै गङ्गा मैदानभरि खेती हुन थाल्यो। राणाकालको अन्त्यसम्ममा ‘प्रागैतिहासिक’ कालको त्यो विशाल जङ्गल खुम्चिएर नेपाल तराईको ‘चारकोसे झाडी’ मा सीमित हुन पुग्यो जहाँ आदिवासी मानव सहित बाघ, गैंडा, हात्ती, बाह्रसिङ्गा, गोही तथा अन्य प्राणी अवस्थित थिए। बाक्लो वन तथा औलो व्याधिले नेपाल राज्यको प्रतिरक्षा समेत गर्यो जसरी उत्तरी सिमानामा हिमालयको धारले गर्यो।
औलो उन्मूलन र पूर्व-पश्चिम राजमार्ग निर्माणपछि पहाडबाट झर्ने र सीमापारिबाट आउनेको लर्कोले तराईका जङ्गल मासिए।
निकुञ्ज बाहिर सालका जङ्गल त प्रायः लोप नै भए- मात्र बाराको उत्तरी भेगको क्षेत्र बच्यो। अहिले यही बचेखुचेको जङ्गलमा पनि आँखा लागेको छ, सरकार यही जङ्गल फाडेर निजगढ विमानस्थल बनाइछाड्छु भनी लागिपरेको छ।
यहाँ विमानस्थल नेपाली समाज र अर्थतन्त्रका लागि अत्यावश्यक हुन सक्छ। तर, विमानस्थलकै लागि ‘प्रागैतिहासिक’ जङ्गललाई ‘बलि’ दिइनुअघि केही अहं प्रश्नको जवाफ आउनैपर्छ।
प्रक्रियाः सन् १९९२ को जुलाई र सेप्टेम्बरमा नेपालमा ठूलो एअरबस हवाईजहाज दुर्घटना (थाई र पीआईए विमानसेवा) पश्चात् काठमाडौंको त्रिभुवन विमानस्थल जोखिमपूर्ण भयो भन्दै नयाँ विमानस्थलको खोजी थालियो।
एउटा अध्ययन कार्यदलले त्यसका लागि निजगढ उपयुक्त ठहर्यायो, तर २५ वर्षसम्म यो विषय त्यत्तिकै रह्यो। एक्कासि करीब डेढ वर्षअघि आलोकाँचो वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन (ईआईए) प्रतिवेदन स्वीकृत गरियो, त्यो पनि विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डीपीआर) नै नबन्दै। यस्तो प्रतिवेदन जुन गैरजिम्मेवारीपूर्वक ‘कट्-एन्ड-पेस्ट’ शैलीमा तयार पारिएको थियो।
वातावरणविद् अर्जुन ढकालले लेखे झैंः ‘परियोजनाको आकार, लगानी, प्रभावको हिसाबले जुन स्तरको प्रतिवेदन हुनुपर्थ्याे। त्यसको न्यूनतम स्तर पनि यसमा छैन।’
वातावरणः प्रतिवेदन अन्तर्गत दुई लाख साल सहित २४ लाख रूख काट्न रकम विनियोजन पनि गरिएको छ। यसका बदलामा ६ करोड बिरुवा अन्यत्रै रोप्ने अवैज्ञानिक र हास्यास्पद प्रस्ताव पनि आएको छ। यस्तो कुतर्क गर्नेले नबुझेको के हो भने, निजगढको जङ्गल घना र ‘प्रागैतिहासिक’ मात्र होइन, ‘पुरातात्त्विक’ महत्त्वकै पनि भन्न सकिन्छ।
चुरे दोहनले जसरी तराई-मधेशको खेतबाली, वातावरण र समाजलाई विनाश थोपरेको छ, निजगढ क्षेत्रको दोहनले त्यसै गरी मलङ्गवादेखि वीरगञ्ज (पूर्व-पश्चिम) क्षेत्रलाई असर पार्ने देखिन्छ, जसको अध्ययन हुनै बाँकी छ। त्यसैले पनि निजगढदेखि पर्सा हुँदै चितवनसम्म फैलिएको यो ‘ट्रपिकल’ जङ्गल ढाल्नुअघि धेरै सोच पुर्याएको बेस।
नागरिक उड्डयनः काठमाडौंमा उडान र अवतरण चापका कारण निजगढ हवाईअड्डा निर्माण गर्नुपर्ने सरकारी तर्क छ। आज ललितपुरको भट्टेडाँडा र विमानस्थलमा अत्याधुनिक रेडार जडान छन्। विमानहरूमा जीपीएसमा आधारित ‘आर-न्याभ्’ प्रविधि जडान गर्न सकिन्छ, जस अन्तर्गत कुहिरो, तुवाँलो र बादल बीच पनि उडान-अवतरण गर्न सक्ने क्षमता राख्दछन् विमानहरू।
‘त्रिअवि’ मा चाप हुनुको मुख्य कारण व्यवस्थापन र प्रणाली हो भन्नुपर्ने हुन्छ। आजको अत्यधिक चापका कारण धेरै यात्रु बोक्ने अन्तर्राष्ट्रिय उडान भर्ने जेट विमान नभई देशभित्रै उड्ने साना हवाईजहाज हुन्।
अर्को, विमानस्थलमा २० (टु जिराे) -०२ (जिराे टु) नम्बरको एउटा नभई १६-३४ नम्बरको पुरानो धावनमार्ग पनि छ, जुन डोमेस्टिक विमान पार्किङदेखि बुद्ध एअरको ह्याङ्गरसम्म लम्बिएको छ। स-साना विमानले यसैलाई ‘क्रस रनवे’ का रूपमा प्रयोग गर्न सक्छन् कि सक्दैनन्, कसैले बुझ्ने जमर्को गरेको छ?
निजगढ हवाईअड्डाकै लागि भन्दै फास्ट ट्र्याकको वकालत गरिन्छ भने फास्ट ट्र्याकका लागि निजगढ चाहिन्छ भनिन्छ। जबकि, फास्ट ट्र्याकका कारण उपत्यका आउन-जान सहज बन्ने हो भने आन्तरिक उडानको सङ्ख्या ह्वात्तै हट्नेछ। अनि त त्रिअविमा आज जस्तो चाप पनि हुनेछैन।
निजगढ हिमायतीहरू यो विमानस्थल दुबई र दोहा जस्तो अन्तर्राष्ट्रिय ‘एभिएशन हब’ सम्म बन्ने दाबी गर्छन्, तर यसको पत्यारिलो आधार भने देखिंदैन।
सिमाना नजिकै बन्ने यस्तो विमानस्थलका लागि भारतले सजिलै उडान-अवतरणको अनुमति देला? त्यसको टुङ्गो नगरी ठूला सपना बाँड्नु उचित होला? हवाई उडानको चापकै कुरा गर्ने हो भने वर्तमान धावनमार्ग ०२-२० को शुरूआतसम्म ‘ट्याक्सी वे’ बनाउने हो भने यसै एअरपोर्ट प्रयोग आजभन्दा सजिलो हुन्छ।
तत्कालीन अवस्थामा कार्यदलले निजगढलाई नै किन उपयुक्त ठहर गर्यो? पर्याप्त बहस भएकै छैन। हुन सक्छ, जङ्गल फँडानी सजिलो हुने, मुआब्जा तिर्नुनपर्ने कारण नै प्रमुख थियो कि! थप, निजगढलाई काठमाडौंको वैकल्पिक अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल भनिएको थियो या नेपालकै?
नेपालका लागि हो भने गौतमबुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय हवाईअड्डा पूरा हुनै आँटिसक्यो, पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय हवाईअड्डा पनि छिटै सकिंदै छ। एकोहोरो निजगढ नै जपिरहनु काठमाडौं केन्द्रित मानसिकताको उपज त होइन? संघीयताको मर्म विपरीत त होइन?
सरसर्ती हेर्दा ‘निजगढ हवाईअड्डा’ द्वन्द्वकाल र सङ्क्रमणकालले दुई दशकसम्म शिथिल मुलुकमा ‘केही न केही’ ठूलो संरचना बन्नुपर्ने आम मनोविज्ञान सम्बोधन गर्ने शीर्ष नेताहरूको सोचबाट प्रेरित देखिन्छ।
तर, अनेक दृष्टिले यति संवेदनशील र खर्चिलो हवाईअड्डा बनाउन लोकरिझ्याइँ र लहड होइन, आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय तथ्यमा आधारित निष्कर्षमा पुग्नुपर्छ। अनुत्तरित प्रश्नहरूको जवाफ आउनुपर्छ।
जवाफको खोजी सरकार (संघीय, प्रान्तीय वा स्थानीय) या राजनीतिक दलको चासो र चिन्तामा पर्दैन भने नागरिककै तवरबाट सार्वजनिक सुनुवाइ हुनुपर्छ। हो, त्यसपछि पनि निजगढ हवाईअड्डा निर्विकल्प, अपरिहार्य देखियो भने यो निर्माण होस् नै।
(हिमालखबरमा २०७६ मंसीर २४ गते प्रकाशित।)
