चोरी होइन ‘मुनामदन’
महाकवि देवकोटा रचित सर्वाधिक लोकप्रिय ‘मुनामदन’ खण्डकाव्य नेवारी लोकगीतबाट चोरिएको नभई मौलिक कृतिको पुनः सिर्जना हो ।
नेपाली साहित्यको सर्वाधिक चर्चित एवं लोकप्रिय कृति ‘मुनामदन’ माथि बेलाबखत एउटा गम्भीर आरोप लाग्ने गरेको छ । त्यो हो– मुनामदन मौलिक होइन चोरी साहित्य हो !
वसन्त महर्जन
आरोप लगाउनेहरूले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा सिर्जित यो खण्डकाव्यलाई नेवार समाजमा प्रचलित जि वया ला लछि मदु नि (म आएको महीना दिन भएको छैन !) बोलको लोक गीतबाट चोरिएको तर्क गर्छन् ।
कुनै पनि साहित्यिक सिर्जनाको हुबहू वा केही तोडमोड गरेर अर्कै लेखकका नाममा प्रकाशित हुनुलाई ‘चोरी साहित्य’को अर्थमा लिइन्छ । के देवकोटाले पनि त्यही गरेका हुन् त ? के मुनामदन ‘जि वया ला लछि मदु नि’ कै नक्कल हो त ? यस्ता आरोप वा आक्षेप निरुपण गर्नु आवश्यक छ ।
कुनै बेला तिब्बतको राजधानी ल्हासा तथा त्यस नजिकका शहरहरू काठमाडौंका नेवारहरूको नूनदेखि सुनसम्मका लागि महत्वपूर्ण व्यापारिक थलो थियो । ‘ल्हासाय् लुँ पाँय् पाँय्’ (ल्हासामा सुनको ढिक्का ढिक्का), ‘ल्हासामा सुन छ, कान मेरो बुच्चै’ जस्ता उखानहरू उबेलैदेखि बिम्ब बनेका हुन् । तर, ल्हासा सबै नेवारको पहु्ँचमा भने थिएन । अझै पनि काठमाडौंका केही व्यापारीहरू ‘ल्हासा साहूू’को चिनारी बोकिरहेका पाइन्छन् ।
ल्हासा व्यापार मात्र होइन, सामान्य कामदारका लागि पनि रोजगारको गन्तव्य थियो । व्यापारीहरू ‘ल्हासा साहूू’को रूपमा अझै पनि चिनारी बोकिरहेका पाइन्छन् ।
देवकोटाकृत मुुनामदन मा एक नव विवाहित क्षेत्री युवक गरीबीको चपेटामा परेर साथीहरूसँग मिसिएर ल्हासातर्फ लाग्छन् । उनी व्यापारी नभई कामदार बन्न त्यसतर्फ गएका हुन्छन् ।
‘जि वया ला लछि मदु नि’ लोकगीतका नायक पनि व्यापार नै गर्न ल्हासा गएका देखिन्छन् । उनी मदनजस्तो गरीब थिएनन् । हीराको औंठी लगाउने हैसियत राख्थे ।
‘विवाहको महीना दिन पनि भएको छैन, किन ल्हासामा जानु प¥यो ?’ भन्दै दुलहीले रोक्न खोज्दा सासूले रोजगार नभएको र अरूले हेप्ने भयले छोरालाई पठाउन लागेको बताउँछिन् । आफूसँग भएको गरगहना र दाइजो बेचेर त्यसबाट नै लगानी गर्न देशमै काम थाल्ने दुलहीको चाहनाले दुलाहा र सासू दुवैको चित्त बुझाउन सक्दैन । भर्खर विवाह भएको जोडी टाढिएर बस्नुपर्दाको विरह नै यो गीतको कथावस्तु हो ।
ल्हासामा तीन वर्ष बसेर पैसा कमाई फर्कंदा ती युवकलाई आमाले घरभित्र नपस्न भन्दै जन्मकुण्डली पनि जलाइसकेको बताउँछिन् । एक धूर्त साथीले उनी ल्हासामै मरिसकेको झूटो खबर ल्याएपछि दुलही उनको जन्मकुण्डलीसँगै सती गएको वर्णन गीतमा छ । त्यस उप्रान्त गीतको नायक फकिर भएर निस्कन्छन् ।
‘मुुनामदन’ मा पनि एक फटाहाले मदनको मृत्युको खबर ल्याउँछ । यही विरह वेदनाले बूढी आमा र मुनाको निधन हुन्छ ।
नेपालभाषाको काव्य सिर्जनामा प्रायः सर्जकको नाम अज्ञात पाइन्छ । तर सर्जकले सिर्जना काल वा गद्दीनसीन राजाको नाम उल्लेख गर्ने परम्परा रहेको पाइन्छ । यसअनुसार ‘जि वया ला लछि मदु नि’ लोकगीतमा राजा राजेन्द्रवीरविक्रम शाहको नाम उल्लेख गरिएको छ । नेपालमा सती प्रथाको अन्त्य राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरको पालामा मात्र भएको थियो । हुनसक्छ, यही भएर ‘मुनामदन’मा देवकोटाले मुनाको मृत्यु सतीका कारण नभई विरह वेदनाबाट भएको कथा रचे ।
देवकोटा ब्राह्मण परिवारका भए पनि हुर्काइबढाइ काठमाडौंको नेवार समाजमा भयो । साथीसंगत पनि नेवारसँग नै बाक्लो भएको उनको जीवनीबाट बुुझिन्छ । नेवार समाजमा प्रचलित उक्त लोकगीत उनले आफ्ना अनन्य मित्र चन्द्रबहादुर श्रेष्ठबाट सुनेका थिए । महाकवि देवकोटाका कृतिमा विद्यावारिधि गरेका कुमारबहादुर जोशीसँगको कुराकानीमा देवकोटाले श्रेष्ठबाटै यो गीत सुनेको र त्यसपछि मुनामदन लेखेको बताएको कुरा विभिन्न प्रसंगमा प्रकाशित पनि छन् ।
शुरुदेखि अन्त्यसम्मै करुण रस रहेको मौलिक नेपालभाषाको गीतमा जस्तै देवकोटाको ‘मुनामदन’ पनि करुण रसले भरिपूर्ण छ । जम्माजम्मी ३२ श्लोकको लोकगीतको कथावस्तुलाई देवकोटाले व्यापक रूपमा परिमार्जन गरेर ‘मुुनामदन’ खण्डकाव्यको रूप दिए ।
देवकोटा ल्हासाको परिवेश, ल्हासा व्यापार तथा तत्कालीन समाजबारे भने अनभिज्ञ थिए । त्यसैले ‘मुनामदन’मा केही तथ्यगत जानकारीको अभाव प्रष्ट देखिन्छ । नायक मदनले बीस दिन बाटोमा र बीस दिन ल्हासामा बसेर धन कमाएर ल्याउने भनी बोलाउनु यसैको एउटा उदाहरण हो ।
किन पनि भने, ल्हासामा नेपालभन्दा अलि बढी तलब पाइनेबाहेक अन्य कामको अवसर हुँदैनथ्यो । नेपालीहरूलाई व्यापारबाहेक अन्य काममा लाग्न सजिलो पनि थिएन । यस्तो अवस्थामा थोरै समयमा धेरै पैसा कमाउनु असम्भव नै थियो ।
तत्कालिन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानले ‘नेवारी लोकगीत’ ( ) पुस्तक प्रकाशित गरेको छ, जहाँ ‘जि वया ला लछि मदु नि’ को नेपाली अनुवाद पनि समावेश छ । यसो गर्दा ‘मुनामदन’मा प्रयुक्त झ्याउरे लय नै पछ्याइएको छ । तर, अनुवाद परिपक्व छैन । ‘मुनामदन’ सम्झेर लोकगीतको पठन गर्दा बेस्वाद लाग्छ । यसबाट मौलिक लोकगीतको आनन्दबाट बञ्चित हुनुपरेको छ ।
कथावस्तुमा केही समानता देखिए पनि देवकोटाको मुनामदन लाई नेपालभाषाको लोकगीतबाट चोरिएको भने भन्न मिल्दैन । किनभने, एउटै कथावस्तुलाई अनेक सर्जकले आ–आफ्नो तरिका, व्याख्याबाट साहित्य सिर्जना गर्नु चोरी होइन । र, यो नौलो अभ्यास पनि होइन । रामायण, महाभारत तथा अनेकौं पौराणिक कथावस्तुमाथि हजारौं साहित्यिक कृति रचिएको छ । एकै ऐतिहासिक तथा सामाजिक कथावस्तुमाथि पनि अनेकौं सर्जकले पुनः सिर्जना गरेको पाइन्छ ।
देवकोटाकै ‘शाकुन्तल’ र ‘महाराणाप्रताप’ महाकाव्यलाई पनि यस्तै उदाहरणका रूपमा लिन सकिन्छ । तर, तिनले त चोरीको आरोप खेप्नु परेन । किनकि यो चोरी नभई पुनः सिर्जना हो ।
यस्ता पुनः सिर्जनाले मौलिक सिर्जनालाई अझ व्यापक बनाउँछ । पुराना सिर्जनालाई जनमानसमा परिचित र दिगो बनाउन मद्दत गर्दछ । अनि मौलिक सिर्जनाले गौरव गर्न पाउँछ । यसको अर्थ ‘जि वया ला लछि मदु नि’ लोकगीतले पनि ‘मुनामदन’ मार्फत गौरव गर्न पाएको छ ।
-1732180391.jpg)
-1732099242.jpg)