अर्थतन्त्र थला परेका बेला किन चम्किंदै छ शेयर बजार ?

कोरोना संक्रमण महामारीको असरले अर्थतन्त्र शिथिल भएका बेला लगानीकर्ताले शेयर बजारमा अवसरको सिर्जना गरिरहेका छन्, जुन सुखद भए पनि उत्तिकै जोखिमपूर्ण पनि छ।

कोरोनाभाइरस संक्रमण महामारीका कारण पछिल्लो समय अर्थतन्त्रमा गहिरो असर पुगेको छ। अधिकांश क्षेत्रका व्यवसाय संकटमा पर्दा लगानीकर्ता निराश छन्, लाखौंको श्रम आय गुमेको छ। दुई वर्ष लगातार अर्थतन्त्रको विस्तार ठप्प हुने विश्व ब्यांकको आकलनले त प्रतिव्यक्ति आयको वृद्धि रोकिने सम्भावना देखाउँछ।

यी सबै निराशाका बीच शेयर बजारमा भने उत्साह छ। गएको मध्य असारबाट शेयर बजार परिसूचक उकालो चढिरहेको छ। साना र नयाँ लगानीकर्तालाई शेयर बजारले तानिरहेको छ, भलै त्यो जोखिमपूर्ण किन नहोस्।

अन्यत्र लगानीको आकर्षक विकल्प नदेखिएको र ब्यांकको ब्याजदर लगातार घटिरहेको कारण लगानीकर्ताहरुले शेयर बजारमा सजिलै रकम खन्याइरहेका छन्। बजारमा चमक देखिएका कारण अरु नै पेशामा आबद्ध र शेयर बजारको पूर्व अनुभव नभएकाहरुलाई पनि यसले तानेको छ।

गत मध्य असारमा १ हजार १७८ सम्म ओर्लिएको शेयर बजार परिसूचक त्यसयता बढेर गत बिहीबार १ हजार ५९० विन्दुको हाराहारीमा पुगेको छ। गएको बुधबार त यसले १ हजार ६ सय विन्दु समेत पार गरेको थियो। नेप्सेमा सूचीकृत कम्पनीहरुको शेयरको कुल मूल्य (बजार पूँजीकरण) पनि यो बीचमा झण्डै बढेर रु. २१ खर्ब १८ अर्ब पुगेको छ। पछिल्लो तीन महीना यता बजारको कुल पूँजीकरण रकम करीब साढे पाँच खर्ब रुपैयाँले बढेको छ।

धमिलो चित्र

शेयर बजारलाई समग्र मुलुकको आर्थिक अवस्थाको ऐना भनिने चलन छ। त्यसैले, अर्थतन्त्र शिथिल भएका बेला शेयर बजारमा देखिएको रौनकलाई अस्वाभाविक भएको भनी टिप्पणी हुन्छ। तर, पूर्व ब्यांकर तथा शेयर बजार विश्लेषक अनलराज भट्टराई यस्तो टिप्पणीसँग सहमत छैनन्। उनी भन्छन्, “यही तर्क गर्ने हो भने त कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको वृद्धिदर उच्च भएको बेला शेयर बजार लगातार ओरालो झरिरहनुलाई किन अस्वाभाविक मानिएन त ?”

नेपालको शेयर बजारको चरित्र सजिलै बुझ्न नसकिने किसिमको छ। अर्थात्, यसले अर्थतन्त्रको सपाट चित्र नदेखाउँदा शेयर बजारका पण्डितहरुलाई पनि अल्मल्याउँदै आएको छ। लगातार दुई आर्थिक वर्ष अर्थतन्त्रको विस्तार शून्य प्रतिशतको हाराहारीमा हुने आकलन सार्वजनिक भइरहेका बेला भने बजार बढिरहेको छ।

भट्टराईले औंल्याए जस्तै, नेपालको शेयर बजारको चरित्र सजिलै बुझ्न नसकिने किसिमको छ। अर्थात्, यसले अर्थतन्त्रको सपाट चित्र नदेखाउँदा शेयर बजारका पण्डितहरुलाई पनि अल्मल्याउँदै आएको छ। जस्तै, आर्थिक वर्ष २०७४/७५ पछिका तीन वर्ष नेपालको औसतमा वार्षिक ७ प्रतिशतको आर्थिक वृद्धिदर हासिल गर्‍यो। अर्थतन्त्रको अभूतपूर्व विस्तार भइरहेका बेला शेयर बजार भने ओरालो दिशामा थियो। लगातार दुई आर्थिक वर्ष अर्थतन्त्रको विस्तार शून्य प्रतिशतको हाराहारीमा हुने आकलन सार्वजनिक भइरहेका बेला भने बजार बढिरहेको छ।

यस्तो यसअघि पनि हुँदै आएको छ। २०७२ सालमा महाभूकम्पअघि शेयर बजार परिसूचक नेप्से १ हजार विन्दुभन्दा तलै थियो। भूकम्पपछि बजार तहसनहस हुने अनुमान विपरीत यसले लगातार सुधारको बाटो समात्यो र नेप्से परिसूचक १ हजार ८८१ विन्दु नाघ्यो। यो अहिलेसम्मकै रेकर्ड विन्दु हो। २०६१ सालमा तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्रले लोकतन्त्र मासेर संकटकाल लगाएपछि होओस् वा पहिलो संविधानसभाले संविधान बनाउन चुकेको अस्थिरता बेला, शेयर बजारले सुधारको बाटो समातेका छन्। यसले अस्थिरता, संकट र अन्यौलका बेला शेयर बजारले भने अपेक्षा विपरीत अर्कै बाटो हिंडेको देखाउँछ।

अरु क्षेत्रमा लगानीको अवसर तत्काल नदेखिएका कारण बचत रकमलाई शेयर बजारमा लगानी गर्नेको संख्या बढेको विश्लेषक भट्टराई बताउँछन्। उनी भन्छन्, “पैसाको चरित्र नै चलायमान हुन्छ, अन्यत्र अवसर नदेखिएपछि शेयर बजारमा रकम र नयाँ लगानीकर्ता भित्रिनु असाध्यै स्वाभाविक हो।”

ब्यांकको ब्याजदर लगातार घटिरहेका कारण पनि शेयर बजारमा रकम भित्रिन सजिलो भएको छ। गएको फागुनमा ब्यांकको बचत खातामा सर्वसाधारणले औसतमा ४.७८ प्रतिशत ब्याजदर पाउँथे। कतिपय ब्यांकले अघि सारेका विभिन्न नामका बचत खातामा त सर्वसाधारणले ६ प्रतिशतभन्दा माथि समेत ब्याजदर पाउँथे। तर, अहिले ब्यांकहरुले बचत खातामा दिने ब्याजदर औसतमा साढे तीन प्रतिशतमा ओर्लिएको छ। कतिपय ब्यांकले त २ प्रतिशत हाराहारीमा बचतको ब्याजदर निर्धारण गरेका छन्।

मुद्दति निक्षेपमा पनि उसैगरी ब्याजदर घटेको छ। त्यसैले, थोरै ब्याज आउने ब्यांकमा रकम थन्क्याउनुभन्दा शेयर बजारमा लगानी गर्दा लाभ हुने आकलन गर्नेहरुले शेयर किनिरहेका छन्। शेयर बजारका अर्का विश्लेषक प्रकाश तिवारी पनि घरजग्गा, व्यापार, उद्योग आदि क्षेत्रमा लगानीको योजना बनाएर राखिएको रकम शेयर बजारमा भित्रिंदा बजार बढेको बताउँछन्। अर्कातिर, ऋणको ब्याजदर पनि घटेका कारण ब्यांक तथा वित्तीय संस्थाबाट ऋण लिएर शेयरमा लगानी बढाउनेहरु पनि छन्।

प्रविधिले बढाएको सहज पहुँचका कारण पनि शेयर बजारमा चहलपहल बढाएको छ। अनलाइन प्रविधि मार्फत मोबाइल वा कम्युटरको सहायताले जहासुकै बसेर शेयर कारोबार गर्न सकिने हुँदा धितोपत्र दलाल कम्पनीको कार्यालयमै पुगेर शेयर किनबेच गर्नुपर्ने बाध्यता हटेको छ। पछिल्लो एक महीनामा मात्र यसरी अनलाइन मार्फत कारोबार गर्नेको संख्या करीब ६० हजार थपिएको छ। आफैंले अनलाइन कारोबार गर्न स्वीकृति लिनेको संख्या करीब सवा लाख पुगेको छ।

ब्यांकको ब्याजदर लगातार घटिरहेका कारण पनि शेयर बजारमा रकम भित्रिन सजिलो भएको छ। अहिले ब्यांकहरुले बचत खातामा दिने ब्याजदर औसतमा साढे तीन प्रतिशतदेखि दुई प्रतिशतसम्म ओर्लिएको छ। मुद्दति निक्षेपमा पनि उसैगरी ब्याजदर घटेको छ।

नेप्सेले दुई वर्षअघि २०७५ कात्तिकदेखि विद्युतीय कारोबार शुरु गरेको थियो। अनलाइन मार्फत नै प्राथमिक शेयर भर्न मिल्ने भएपछि अहिले विभिन्न कम्पनीले जारी गरेको प्राथमिक शेयरमा मागभन्दा कैयौं गुणा बढी आवेदन पर्छ। जस्तै, गएको साता जनरल इन्स्योरेन्स नामक कम्पनीले प्राथमिक शेयर जारी गर्दा मागभन्दा करीब सात गुणा बढी आवेदन पर्‍यो। गएको असारमा अजोड फाइनान्सको शेयरमा पनि मागभन्दा करीब ६ गुणा बढी आवेदन परेको थियो। सानिमा जनरल इन्स्योरेन्सले २१ असोजदेखि बिक्रीमा ल्याएको साधारण शेयरमा तीन दिनमै ६ गुणा बढी आवेदन परिसकेको छ।

यी बाहेक शेयर बजारले चमक पाउनुमा अन्य सहायक कारण पनि छन्। त्यसमध्ये, धितोपत्र बोर्डले शेयरको छिटोछिटो खरीद–बिक्रीलाई केही हदसम्म रोक लगाउनु पनि एक रहेको शेयर बजारका विश्लेषक ज्योति दाहाल बताउँछन्। अहिले शेयर खरीद गरेको कम्तीमा ६ दिन नभई बिक्री गर्न पाइँदैन। अर्थात्, पहिले जस्तो शेयर किनेको एकाध दिनमै नाफा देखिने बित्तिकै बिक्री गरिहाल्न मिल्दैन, जसले गर्दा बजारमा बजारमा शेयरको आपूर्ति घटाउँछ।

विश्लेषक भट्टराई चाहिं यसअघि कैयौं क्षेत्रका राम्रा कम्पनीको शेयर मूल्य असाध्यै न्यून रहेको र अहिले लगानीकर्ताको आँखा परेकाले बजारमा सुधार देखिएको बताउँछन्। भट्टराईले औंल्याए जस्तै, जलविद्युतका कैयौं कम्पनीको शेयर मूल्य अंकित मूल्य रु. १०० भन्दा निकै तलसम्म पुगेका थिए, जसको मूल्य पछिल्ला दुई महीनामा उल्लेख्य सुधार भएको छ। उनी अझै पनि ब्यांक तथा वित्तीय संस्था, जलविद्युत् लगायत क्षेत्रका राम्रा कम्पनीको शेयरको मूल्य निकै सस्तो रहेको बताउँछन्।

अर्का विश्लेषक दाहाल पनि मूल्य निकै तल खस्किएका कारण अहिले बढेको जस्तो देखिएको, जुन स्वाभाविक भएको बताउँछन्। उनी भन्छन्, “अंकित मूल्य भन्दा नै तल बजार मूल्य भएको, न्यून मूल्यांकनको अवस्था हटेको मात्रै हो, अस्वाभाविक वृद्धि भएको होइन।”

जोखिम पनि उत्तिकै

शेयर बजारलाई जति अवसरको क्षेत्र मानिन्छ, यो उतिकै जोखिमपूर्ण पनि छ। शेयर बजारको लगानी सधैं फाइदाजनक हुन्छ भन्ने सोच्नु बुद्धिमत्तापूर्ण होइन्। त्यसैले, शेयर बजारका लगानीकर्ताहरुलाई आफूले लगानी गर्न खोजेको कम्पनीको वित्तीय स्थिति लगायतका विषयमा गहिरो अध्ययन गरेर मात्रै रकम खन्याउन सल्लाह दिइन्छ। तर, नेपालमा यस्तो प्रवृत्ति कम छ। जसका कारण अवसरभन्दा ज्यादा जोखिम निम्तिने डर हुन्छ।

खासगरी साना र खुद्रे लगानीकर्तासँग विश्लेषण गर्ने सुझबुझ तथा सूचनामा पहुँच नहुँदा यस्तो जोखिम उनीहरुलाई नै बढी हुन्छ। विश्लेषक दाहाल त्यसैकारण हल्ला र अफवाहको सट्टा आधारभूत सूचना र विश्लेषण गरेर लगानी गर्नुपर्ने सल्लाह दिन्छन्। उनी भन्छन्, “सधैं बजार बढ्छ भनेर अध्ययन नगरी धमाधम रकम खन्याउँदा निम्तिने जोखिम ठूलो हुन्छ।”

"हल्ला र अफवाहको पछि नलागी आधारभूत सूचना र विश्लेषण गरेर लगानी गर्नुपर्छ। सधैं बजार बढ्छ भनेर अध्ययन नगरी धमाधम रकम खन्याउँदा निम्तिने जोखिम ठूलो हुन्छ।" - अनलराज भट्टराई, पूर्व ब्यांकर एवम् शेयर बजार विश्लेषक

अर्का विश्लेषक तिवारी पनि बजार एकै पटक बढ्दा दिगो नहुने तर्क गर्दै जसरी बढेको उसैगरी ओरालो झर्ने जोखिमलाई पनि बिर्सन नहुने बताउँछन्।

तर, पूर्व ब्यांकर समेत रहेका विश्लेषक भट्टराई शेयर बजारमा अवसरको सिर्जना भइरहेकाले उत्साह कायम रहनेमा आशावादी छन्। उनी शेयर बजारमा अहिले लगानीकर्ताको संख्या निकै कम रहेको र भविष्यमा यो बढ्दै जाने तथा अर्थतन्त्रको कूल आकारको तुलनामा शेयर बजारको आकार अझै आधाजति मात्रै भएकाले पनि यसको विस्तारको अवसर फराकिलो रहेको देख्छन्।

भट्टराई भन्छन्, “शेयर बजारले नयाँ लगानीकर्तालाई तानिरहेको छ र उनीहरुले अवसर सिर्जना गरिरहेका छन्, सम्भवतः आगामी महीनाहरुमा यसले बजारको विस्तारको पुराना रेकर्ड तोड्न सक्छ।”