भोकमरीग्रस्त क्षेत्रमा बस्छन् ८० प्रतिशत शरणार्थी
-गोपाल गडतौला, पेन्सिलभेनिया
संयुक्त राष्ट्रसंघको शरणार्थी सम्वन्धी उच्च आयोग (युएनएचसिआर) अनुसार हाल विश्वमा सात करोड ९५ लाख मानिस आफ्नो थातथलोबाट जबर्जस्ती विस्थापित गराइएका छन् । यो संसारभरिको कूल जनसंख्याको करीब एक प्रतिशत हो । यी मानिस शासकीय अत्याचार, जातीय, धार्मिक तथा राजनीतिक हिंसा आदिका कारण विस्थापित भएका हुन् ।
प्रत्येक वर्ष यसरी विस्थापत हुनेहरुको संख्या विश्वभरि नै बढिरहेको छ । सन् १९९० को दशकको अन्त्यसम्ममा यो संख्या चार करोडको हाराहारीमा थियो । तर, अहिले दोब्बर भइसकेको छ । सन् २०१०—२०२० को दशकमा मात्र करीब चार करोड मानिस विस्थापित भएका छन् । विस्थापितमध्ये ४० प्रतिशत १८ वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिका छन् ।
सन् २०१९ मा भने संसारभरि ५६ लाख मानिस आफ्नो पुर्ववत् ठेगानामा फर्कन सफल भएका छन् । तर तीमध्ये ५३ लाख आन्तरिक विस्थापित थिए । करीब तीन लाख १७ हजार मात्र अर्काे मुलुकको शरणागत जीवनबाट आफ्नो थलो फिर्न सके । यसले देखाउँछ कि शरणार्थी भएर अर्काे मुलुक गएका व्यक्ति आफ्नै देश फर्किने सम्भावना कम र कठिनाइपूर्ण छ ।
झापाको बेलडाँगीस्थित शरणार्थी शिविर । फाइल तस्वीर
पछिल्ला वर्ष विस्थापित तथा शरणार्थीको फिर्तीको क्रम निकै घटेको छ । सन् १९९० को दशकमा वार्षिक सरदर १५ लाख विस्थापितहरु घर फर्किएका थिए । सन् २०१० को दशकमा त्यो संख्या घटेर तीन लाख ९० हजारमा झरेको छ ।
शरणार्थीहरुले उथलपुथलपुर्ण घट्नाक्रमहरुबाट आफूलाई गुजार्नु परिरहेको छ । उनिहरु अनिश्चय र अन्धकारको भुँमरीमा हुन्छन् । भविष्य निर्माणको अवसरबाट टाढा हुन्छन् । उनीहरुलाई अवसरको भागिदार बनाउन पर्याप्त लचकता र उदारताको खाँचो छ । शरणागत तथा विस्थापन भएकाहरुको मानवीय क्षमताको कदर तथा उपयोगका लागि सम्भव सबै ढोका खोलिन जरुरी छ । तर त्यसका लागि विश्वका कतिपय मुलुकमा भइरहेको अन्त्यहीन लाग्ने द्वन्द्वको समाधान विधि पहिल्याउन जरुरी छ ।
विश्वका कूल शरणार्थीमध्ये करीब चार करोड ५७ लाख मानिस आफ्नो मुलुकभित्रै विस्थापनको कहर भोगिरहेका छन् । दुई करोड ९६ लाख मानिस अन्य मुलुकमा शरणार्थी बन्न बाध्य पारिएका छन् । ४२ लाख मानिस शरणार्थीको रुपमा हुने दर्ताको पर्खाइमा छन्, तिनिहरु पनि अन्य मुलुकमा छन् ।
अघिल्लो दशकमा द्धन्द्धग्रस्त सिरियाबाट मात्र करीब एक करोड ३२ लाख मानिस शरणार्थी बनेका छन् । यो विश्वका कूल शरणार्थी संख्याको करीब १७ प्रतिशत हो । गएको एक दशकमा विश्वका १० करोड मानिस विस्थापित भएका थिए । यो विश्वको चौधौं ठुलो जनसंख्या भएको मुलुक इजिप्टको जनसंख्या बराबर हो ।
शरण दिने पाँच ठूला मुलुक
अर्काे मुलुकबाट आएकाहरुलाई आश्रय दिनु ठूलो मानवीय कार्य हो । धेरै शरणार्थीलाई आश्रय दिने मुलुकहरुमा टर्की, कोलम्बिया, पाकिस्तान, युगाण्डा र जर्मनी छन् । टर्कीमा ३६ लाख, कोलम्बियामा १८ लाख, पाकिस्तान र युगाण्डा प्रत्यकेमा १४ लाख र जर्मनीमा ११ लाख शरणार्थीले आश्रय लिइरहेका छन् ।
यी सबै मुलुक सम्पन्न र विकसित होइनन् । धेरैले आफैँ राजनीतिक वा अन्य किसिमको संकट भोगिरहेका छन् । गम्भीर कुरा त के भने हरेक पाँच विस्थापित तथा शरणार्थीमध्ये चार जना अर्थात ८० प्रतिशत खाद्य सुरक्षाको दृष्टिमा निकै कमजोर तथा कुपोषणग्रस्त मुलुक तथा क्षेत्रमा छन् ।
हरेक १० मध्ये आठभन्दा बढी शरणार्थी (८५ प्रतिशत) विकासोन्मुख देशमा छन् । सामान्यतया उनीहरू छिमेकी देशबाट विस्थापन भएका हुन । सिरिया, भेनेजुयला, अफगानिस्तान, दक्षिण सुडान र म्यान्मारबाट बढि संख्यामा मानिसहरु विस्थापित भएका छन् । सिरियाका मात्र ६६ लाख मानिस अन्य मुलुकमा शरणार्थी छन् । त्यस्तै, भेनेजुयलाबाट ३७ लाख, अफगानिस्तानबाट २७ लाख, दक्षिण सुडानबाट २२ लाख र म्यान्मारबाट ११ लाख मानिस शरणार्थी भएको युएनएचसिआरले जनाएको छ ।
वितेको एक वर्षमा विश्वभरमा एक लाख आठ हजार शरणार्थीले तेस्रो देश पुनर्वास हुन पाए । यो एकदमै न्यून संख्या हो । यद्यपि २६ मुलुकले सानो संख्यामा भए पनि शरणार्थीलाई आफ्नो मुलुकमा पुनर्वास गराएका छन् ।
नेपालले भोगेको शरणार्थी समस्या
नेपालले शरणार्थीको सबैभन्दा ठूलो बोझ सन् १९९० पछि भुटानबाट ब्यहोर्नु प¥यो । आफ्नो देशबाट खेदिएर एक लाख हाराहारी नेपालीभाषी भुटानी नेपालको झापा र मोरङ आइपुगे । उनीहरु पाँच ठाउँका सात वटा शिविरमा राखिए ।
उनीहरुको बसाइ निकै कष्टपुर्ण थियो । भुटानी शरणार्थीलाई घर फर्काउन नेपाल र भुटानले १५ पटक वार्ता गरे । शुरुका केहि वार्ता गृह र पछि परराष्ट्रमन्त्री तहमा भएका थिए । तर भुटानको अनिच्छा र अर्घेल्याइँका कारण सन् २००१ मा प्रमाणिकरण भइसकेका खुदुनाबारी शिविरका शरणार्थीको फिर्ती प्रक्रिया शुरु हुनै सकेन । अरु ६ वटा शिविरको त प्रमाणिकरण समेत भएन ।
वार्तामा भुटान असहमत हुने योजनासाथ पेश हुने गरेको नेपाली अधिकारीहरुले बताउने गरेका छन् । नेपालका हालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले २०५१/५२ सालमा दुईपटक नेपाल भुटान वार्तामा गृहमन्त्रीको रुपमा नेपाली टोलीको नेतृत्व गरेका थिए । २०७२ सालमा एक लाख भुटानी शरणार्थी पुनर्वास भएको अवसरमा काठमडौंमा आयोजित एक समारोहमा उनले भनेका थिए, “भुटान कतिसम्म आलटाल गर्न, अनुदार हुन र गैरजिम्मेवार बन्न सक्दोरहेछ भन्ने मलाई थाह छ ।” अझै पनि झापा र मोरङका दुई वटा शिविरमा ६ हजार ५०० भुटानी शरणार्थी छन् ।
करीब सात लाख जनसंख्या भएको भुटानले आफ्ना करीब १७ प्रतिशत अर्थात ६ भागको एक भाग नागरिक खेदेको थियो । भारतीय आडभरोसा पाएको भुटान कुटिल कुटनीतिको माध्यमबाट यो समस्याबाट पन्छिरहेको छ । नेपालसँगको वार्ता प्रक्रिया अवरुद्ध भएको ७ वर्षपछि भुटानी शरणार्थीहरु अमेरिका लगायतका आठ देशमा पुनर्वास भए । पुनर्वास भएका भुटानीहरु आफ्नो शरणागत जीवनलाई दुखी, निराश र बर्बाद विगतको रुपमा स्मरण गर्छन् ।
केही वर्षअघिसम्म भुटानी शरणार्थी शिविरमा खानेपानीको लागि घण्टौं पर्खिनुपर्ने अवस्था थियो। शरणार्थीहरु पुनर्वासमा तेस्रो देश गएपछि हिजोआज भने शिविरमा यस्तो दृष्य कम देखिन्छ। फाइल तस्वीर
नेपालमा सन् १९६० को दशकमा उत्तरबाट आएका तिब्बतीले शरण लिएका थिए । अझै पनि काठमाडौं, पोखरा, सोलुखुम्बु, ताप्लेजुङ लगायत देशका ११ स्थानमा तिब्बती शरणार्थी छन् ।
नेपालमा बर्माबाट पनि नेपाली भाषी शरणार्थी बनेर आएका थिए । तर नेपालले उनीरुलाई पुनस्र्थापित गरेको थियो । १९ फागुन २०१८ मा जनरल ने विनले बर्मा (हालको म्यान्मार) मा उ नु नेतृत्वको निर्वाचित सरकारलाई अपदस्थ गर्दै सत्ता पलट गरेपछि विस्थापित भएका करिव दुई लाख नेपाली भाषीलाई झापादेखि पश्चिमको महेन्द्रनगर आसपाससम्म जमिन दिएर राखियो । यो पुनसर््थापनाको कार्य तात्कालिन राजा महेन्द्रको अग्रसरतामा भएको बताइन्छ ।
-1732261651.jpg)
-1732259528.jpg)
-1732180391.jpg)