नेपाली बिजुलीको विगत
आजभन्दा १०८ वर्षअघि देशमै पहिलो पटक बिजुली बल्दाको उत्साह यस्तो थियो कि खुशियालीमा राणाशासकले काठमाडौंमा जुवा खेल्न २४ घण्टा फुकुवा गरेका थिए।
भैरव रिसाल
नेपालमा पहिलो पल्ट बिजुली ९ जेठ १९६८ सालमा बलेको हो । इतिहास हेर्दा देश त्यतिवेला विश्वसँग करीब सँगसँगै हिंड्न खोजेको रहेछ । संसारमा पहिलो चोटि जलविद्युत् परियोजनाबाट बिजुली बलेको १९३५ साल (सन् १८७८) मा हो, बेलायतको नर्थम्बरल्यान्डमा । त्यसको ३३ वर्षपछि नै यहाँ जलविद्युत् उपयोग गर्न थालियो ।
देशको पहिलो जलविद्युत् परियोजना राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरको पालामा निर्मित फर्पिङ जलविद्युत् हो । जसको क्षमता थियो, ५०० किलोवाट । निर्माण शुरू भएको साढे सत्र महीनामा काम सकिएछ, र त्यसमा जम्माजम्मी रु.७ लाख १३ हजार ३७३ खर्च लागेछ । उपत्यका बाहिरबाट काठमाडौंसम्म आउने मोटरबाटो समेत नभएको त्यो समयमा बिजुली बल्नु असाध्यै ठूलो कुरा थियो ।
चन्द्रशमशेरले फर्पिङमा विद्युत् आयोजना निर्माणको जिम्मा बेलायतका इन्जिनियर किलवर्नलाई दिएका थिए । त्यो कुरा तत्कालीन इन्जिनियर कुमारनरसिंह राणालाई चित्त बुझेनछ । उनले असन्तुष्ट भएर श्री ३ चन्द्रसँग ‘यति काम त हामी नै गरिहाल्छौं नि, विदेशी किन चाहियो ?’ भनेछन् । तर, चन्द्रशमशेरले उनलाई पत्याएनन् । प्रतिक्रिया स्वरूप कुमारनरसिंहले चन्द्रशमशेर बाँचुञ्जेल आफ्नो ठमेल दरबारमा फर्पिङको बिजुली नै बालेनछन् ।
त्यो विद्युत् परियोजना सञ्चालन र व्यवस्थापनको लागि सदर टुँडिखेलको उत्तरपूर्वी कुनामा ‘चन्द्र ज्योति प्रकाश बिजुली अड्डा’ स्थापना गरिएको थियो । त्यही अड्डामा आयोजित समारोहमा श्री ३ चन्द्रले स्वीच थिचेर विद्युत् परियोजनाको उद्घाटन गरे ।
खुशियालीमा जुवा फुकुवा
काठमाडौंमा बिजुली आएपछि सिंहदरबार, बागदरबार, वसन्तपुर दरबार आदि रातभर नै झिलिमिली भयो । त्यस वेलाको गोरखापत्र मा स्वर्गका इन्द्रको दरबार भन्ने उपमा दिएर सम्पादकीयदेखि समाचारसम्म छापियो । राणाशासनमा खुशियाली मनाउन जुवा फुकाउने गरिन्थ्यो । बिजुली बलेको खुशियालीमा पनि विशेष उत्सव जस्तै गरी २४ घण्टा काठमाडौंभरि जुवा फुकाइयो ।
फर्पिङ जलविद्युत् आयोजना काठमाडौं शहर र दरबारहरू उज्यालो पार्न निर्माण गरिएको थियो । बिजुली बाल्न छानोसहित सबै संरचना भएको पक्की घर मात्र योग्य हुने मापदण्ड तय गरियो ।
कच्ची छानो भएका घरमा बिजुली बाल्दा आगलागी हुने निर्णय गरेर सम्पन्न मानिसका घरमा मात्र उज्यालो पार्ने बन्दोबस्त गरियो । त्यसवेला घरघरमा विद्युत् जडान कसरी गरिएछ, परियोजना निर्माणमा किलवर्न एक्लै थिए कि अरू पनि विशेषज्ञ थिए, खुलस्त सामग्री कतै भेटिंदैन । यी सबै पाटोबारे खोजबिन र प्रकाशन आवश्यक छ ।
धेरै वर्षसम्म त्यही ५०० किलोवाट बिजुलीबाट निर्वाह गर्यो काठमाडौं खाल्डोले । त्यसपछि १९९१ सालमा ६४० किलोवाट क्षमताको सुन्दरीजल जलविद्युत् परियोजना सञ्चालन भयो । तेस्रो जलविद्युत् परियोजना भने उपत्यका बाहिर बन्यो ।
मोरङको लेटाङमा ६७७ किलोवाट क्षमताको मोरङ हाइड्रोइलेक्ट्रिक कम्पनी स्थापना भयो, १९९७ सालमा । त्यहाँको चिसाङ खोलाबाट विद्युत् उत्पादन र डिजल\थर्मल प्लान्ट स्थापना गरिएपछि सर्वसाधारणलाई पनि बिजुली आपूर्ति गर्न थालियो । यससँगै देशमा उद्योग र व्यापार बढ्न थाल्यो ।
परिवर्तनले थपेन उज्यालो
धेरै दशकसम्म देश १ मेगावाट ७७७ किलोवाट विद्युत् शक्तिकै आधारमा चल्यो । २००७ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि पनि जलविद्युत् विकासतर्फ खासै ध्यान जान सकेन । डिजल प्लान्ट भने चलाइयो । २०१३ सालमा १७२८ किलोवाट क्षमताको डिजल प्लान्ट स्थापना भएपछि काठमाडौं उपत्यकामा सर्वसाधारणका लागि बिजुली उपभोग अलि सहज भयो ।
२००९ देखि २०१६ सालसम्मका सरकारहरूका कार्यकालमा मन्त्रालयको नाममा समेत विद्युत् जोडिन सकेन । आर्थिक वर्ष २०१४\१५ मा विद्युत् विभागसम्म बनाइएछ । पञ्चायती शासन शुरू भएपछि २०१७ सालमा बल्ल मन्त्रालयको नाममा विद्युत् जोडियो । समयक्रममा विद्युत् परियोजना निर्माण हुन थाले, कतिपय परियोजना शुरू भएर पनि अधुरै रहे ।
कोशी योजना अन्तर्गत विद्युत् परियोजनाको चर्चा नै भएन । गण्डक योजनासँग गाँसिएको १५ मेगावाटको सुरजपुरा जलविद्युत् परियोजना निष्क्रिय रह्यो ।
२०४६ सालको परिवर्तनपछिका सरकार र विद्युत् मन्त्रीहरूलाई यी अलपत्र परियोजनाबारे ध्यानाकर्षण गराउँदा चासो दिएको पाइएन । किन हो कुन्नि, सबै सरकार र सबैजसो सरोकारवाला मन्त्रीको ध्यान भइरहेका परियोजनाको मर्मतसम्भारमा भन्दा नयाँ परियोजनातर्फ बढी जाने रहेछ ।
लोडसेडिङको लामो कहर पार गरेपछि अहिले चारै प्रहर बिजुली खपत गर्न पाइएको छ । अहिलेको विद्युत् प्राधिकरणको नेतृत्वले अबको तीन वर्षभित्र सबै नेपालीका घरमा विद्युत् पुर्याउने भनेको छ । यो योजना सफल होस् ।
_1695277850.jpg)
