औषधिको आवरणमा लागू औषध, निकम्मा नियमनकारी
औषधि उत्पादनको आवरणमा वर्षौंदेखि भइरहेको सिडोइफिड्रिन रसायन तस्करीले स्वास्थ्य क्षेत्रको थप बेथितिको खुलासा गरेको छ।
नेपाल प्रहरीको लागूऔषध नियन्त्रण ब्यूरोले लागूऔषध तस्करीको आरोपमा आर्या फर्मास्युटिकलका सञ्चालकहरू मोहित हलान र रतनलाल संघाईलाई क्रमशः १२ र १५ साउनमा पक्राउ गर्यो। रुघाखोकीको औषधि बनाउन प्रयोग हुने सहायक रसायन सिडोइफिड्रिन औषधि नबनाई आर्या फर्मास्युटिकलबाट सीधै विदेश तस्करी गरेको ब्यूरोको अनुसन्धानबाट पत्ता लागेको छ।
सिडोइफिड्रिन आफैंमा लागूऔषध होइन। सिडोइफिड्रिनमा विभिन्न रसायनिक प्रतिक्रिया गराई निकालिने एम्फेटामिन रसायनलाई भने लागूऔषधका रूपमा प्रयोग गरिन्छ। सिडोइफिड्रिनबाट ४० देखि ६० प्रतिशतसम्म एम्फेटामिन निस्कन्छ। सिडोइफिड्रिन खासगरी रुघा लागेका बेला नाक खुलाउन प्रयोग हुने रसायन हो।
४९० किलो सिडोइफिड्रिनसहित ललितपुर, पाटनस्थित संघाई प्लाष्टिक उद्योगको गोदामबाट पक्राउ परेका रतनलाल ८ कात्तिकमा पुनरावेदन अदालत पाटनको फैसला अनुसार रु.१२ लाख धरौटीमा रिहा भएका छन्। २० किलो १२५ ग्राम सिडोइफिड्रिनसहित बाराबाट समातिएका हलान अझै थुनामै छन्। आरोपित आर्याका अन्य सञ्चालकहरू पवन संघाई, शंकर हलान, रोहित हलान र कमल अग्रवाल भने अझै फरार छन्।
आर्याका सञ्चालकले २०६९ सालदेखि भारत, चीन र बर्माको बाटोहुँदै पूर्वी एशियाली देशहरूमा तस्करी गरी सिडोइफिड्रिन पुर्याउने गरेको लागूऔषध नियन्त्रण ब्यूरोका प्रहरी वरिष्ठ उपरीक्षक गणेश केसी बताउँछन्। कम्पनीले सिलगुडी–तिब्बत र सिलिगुडी–मिजोरमको बाटोहुँदै यो औषधि म्यानमारहुँदै अष्ट्रेलियासम्म पुर्याउने गरेको ब्यूरोको ठहर छ।
ब्यूरोले अनुसन्धानकै क्रममा सिडोइफिड्रिन तस्करीमा थप दुई फर्मास्युटिकल कम्पनीको संलग्नताको आशंका गरेको छ। ब्यूरोका अनुसार, एसआर ड्रग र टौरस फर्मा औषधि कम्पनीले सिडोइफिड्रिन कम्पनीमा नल्याई सीधै भारत र चीनमा तस्करी गरेको देखिएको छ।
थप अनुसन्धानका लागि प्रहरीले दुवै कम्पनीका सञ्चालक तथा मधेशी जनअधिकार फोरमका पूर्व सभासद् मधुसूदन अग्रवाल र उनका भाइ अमित अग्रवालको खोजी गरिरहेको छ। एसआर र टौरसको थप ३००/३०० किलो सिडोइफिड्रिन त्रिभुवन विमानस्थलबाट नेपाल ल्याएको थाहा पाएपछि प्रहरीले विमानस्थलको भन्सारमै रोक्न लगाएको छ।
औषधि उत्पादनका नामबाट रसायन खरीदको अनुमति लिने र दुरुपयोग गर्ने यो धन्दामा अझ् थुप्रै औषधि कम्पनी र गिरोह सक्रिय हुनसक्ने आशंका प्रहरीको छ।
औषधि व्यवस्था विभागले आर्यालाई सुडोइफेड्रिन रसायन आयात गर्न दिएको औषधि आयात सिफारिशपत्र । एसआरले औषधि व्यवस्था विभागलाई बुझाएको नक्कली बीएमआर रिपोर्ट (तल)।
अर्बौंको धन्दा
प्रहरीका अनुसार, एक ग्राम एम्फेटामाइनलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा ६४१ डलर पर्छ। तर आर्याका सञ्चालकद्वयले उक्त रसायनलाई प्रतिकेजी एक लाखसम्ममा बेचेको ब्यूरोको अनुसन्धानबाट खुलेको छ।
आर्याले आर्थिक वर्ष २०७०/७१ देखि २०७२/७३ सम्म स्वीट्जरल्याण्डबाट २२ सय किलो सिडोइफिड्रिन आयात गरेको थियो। प्रहरीका अनुसार यो परिमाणको सिडोइफिड्रिन विदेशमा तस्कर गरेर आर्याले रु.१ अर्ब ९१ करोड १७ लाख आम्दानी गरेको देखिन्छ।
आव २०६९/७० मा आयात गरेको रु.१ अर्ब २७ करोड ९८ लाख ८७ हजार बराबरको १०७५ किलो सिडोइफिड्रिनबाट औषधि उत्पादन गरे/नगरेको अभिलेख पनि आर्यासँग छैन। उक्त सिडोइफिड्रिन सोझै विदेश तस्करी गरेको प्रहरीको दाबी छ।
औषधि व्यवस्था विभागले अघिल्लो वर्ष आयात गरेको रसायनबाट औषधि बने/नबनेको बारे ब्याच म्यानुफ्याक्चरिङ रेकर्ड (बीएमआर) प्रतिवेदन हेरेर मात्र आउँदो वर्षका लागि रसायन आयातको अनुमति दिनुपर्ने प्रावधान छ।
तर बीएमआर रिपोर्ट नै नबुझाएको आर्यालाई आ.व २०७०/७१ मा थप ८०० किलो सिडोइफिड्रिन रसायन आयात गर्न विभागले स्वीकृति दिएको पनि खुलासा भएको छ। विभागको गल्तीले तस्करीलाई थप बल दियो।
यस्तै, एसआरले आ.व २०६९/७० देखि २०७२/७३ सम्म २१ सय १० किलो सिडोइफिड्रिन आयात गरेकोमा १६ सय ६२ किलो कम्पनी नभित्र्याई विदेश पुर्याएको देखिएको छ। “४६२ किलो रसायनबाट ट्याब्लेट बनाएको देखाए पनि त्यसलाई पनि विदेश नै पुर्याएको देखिन्छ”, ब्यूरोका प्रहरी नायब उपरीक्षक अपिलराज बोहरा भन्छन्। एसआरले कुल २१ सय १० किलो आयात गरेकोमा १६ सय ६३ सिडोइफिड्रिन विदेश तस्करी गरेर रु.१ अर्ब ९७ करोड ९७ लाखमा बिक्री गरेको अनुमान छ।
टौरसले भने पछिल्ला चार आवमा आयात गरेको कुल १६ सय ९६ किलो सिडोइफिड्रिनमध्ये १४ सय ३६ किलो रु.१ अर्ब ७१ करोड १३ लाखमा चीन, भारतलगायतका मुलुकमा तस्करी गरेको प्रहरीको अनुसन्धानबाट खुलेको छ। कम्पनीले सिडोइफिड्रिनमार्फत जुतिन र जुतिन प्लस औषधि बनाउँदै आएको थियो। तर, यो औषधि २०६९ सालदेखि नै विदेश तस्करी हुँदै आएको थियो।
आर्याले सिडोइफिड्रिनको तस्करीका लागि मितेरी यातायातको प्रयोग गरेको थियो। यो यातायातका सञ्चालक शंकर गुरागाईं हुन्, जो रक्तचन्दनको अवैध कारोबारमा संलग्न थिए। प्रहरीका अनुसार, मितेरी यातायातबाटै आर्याको वीरगञ्जस्थित औषधि कम्पनीबाट झापाको काँकडभिट्टासम्म सिडोइफिड्रिन ढुवानी गरिएको थियो। काँकडभिट्टाबाट श्याम तामाङ नामका व्यक्तिले सिडोइफिड्रिन सिलिगुडी पुर्याउँथे।
औषधि व्यवस्था विभागका महानिर्देशक नारायण ढकालले छोटो समयमा धेरै मुनाफा कमाउन माफियाहरू सिडोइफिड्रिन तस्करीमा लागेको बताउँछन्। उनका भनाइमा, सिडोइफिड्रिनमार्फत लागूऔषध बनाएर बेच्दा १० गुणा बढी नाफा हुने भएकैले व्यापारी तस्करीमा लागेका हुन्।
नालायक नियमनकारी
औषधि कम्पनीले प्रत्येक ब्याचका औषधिको नमूना र उत्पादन सम्बन्धी विवरण औषधि व्यवस्था विभागमा बुझाउनुपर्ने प्रावधान छ। प्रावधान अनुसार, आर्या, एसआर र टौरसले सिडोइफिड्रिन मिलाएर बनाएका औषधिको विवरण विभागमा त बुझाए ती सबै नक्कली थिए। विभागले त्यही नक्कली विवरणलाई सक्कली ठानेर थप रसायन सिडोइफिड्रिन नेपाल आयात गर्न स्वीकृति दियो।
तस्करीमा संलग्न तीन औषधि कम्पनीले विभागबाट जीएमपी (गुड मेनुफ्याक्चरिङ प्रोडक्ट) प्रमाणपत्रसमेत पाइसकेका छन्, जसको नवीकरण हरेक दुई वर्षमा गर्नुपर्छ। प्रमाणपत्र नवीकरण गर्दा पनि कम्पनीले विदेशबाट आयातीत रसायनबाट बनाएका औषधिको विवरण विभागमा बुझाउनुपर्छ। तर ती औषधि कम्पनीले जीएमपी प्रमाणपत्र नवीकरण गर्दा विभागमा बुझाएका सबै कागजात नक्कली नै रहेको ब्यूरोको अनुसन्धानले देखाएको छ।
यही नक्कली कागजातकै आधारमा विभागका फार्मेसी अधिकृत गोरखबहादुर डीसीले आर्या फर्मास्युटिकलका दिलीप पण्डितलाई १८ साउन २०७२ मा १०९० किलो सिडोइफिड्रिन आयात गर्न सिफारिश पत्र दिएको देखिन्छ। (हे.पत्र) त्यही पत्रका आधारमा गृह मन्त्रालयले सोही परिमाणको औषधि आयात गर्न कम्पनीलाई इजाजत दिएको थियो।
२७ पुस २०७२ मा आर्याले सिडोइफिड्रिन प्रयोग गरेर रु.१३ लाख ५० हजार मूल्य बराबरको टि्रडिन ट्याब्लेट मोनिका ट्रान्सपोर्टमार्फत बिक्री गरेको अर्को विवरण विभागलाई बुझायो। विभागले पत्यायो र पुनः अर्को वर्ष थप सिडोइफिड्रिन आयात गर्न सिफारिश दियो। टौरसले भने चिनियाँ प्राविधिकको सहायतामा नक्कली बीएमआर प्रतिवेदन विभागमा बुझाएको थियो।
आशंका त के छ भने, सिडोइफिड्रिन दुरुपयोगबारे विभागलाई समेत जानकारी थियो। यसबारे २८ फागुन २०६९ मै विभागले आर्यालाई पत्र नै लेखेको थियो। “सिडोइफिड्रिनको स्वदेशी उत्पादनमा अप्रत्यासित रूपले धेरै बढी परिमाणमा खपत भएको देखियो। साथै यसको दुरुपयोग हुनसक्ने प्रबल सम्भावनालाई समेत मध्यनजर गरी उक्त कच्चा पदार्थ समावेश भएको औषधिहरूको उत्पादन तथा बजार बिक्रीवितरणलाई रोक्का गर्न अति आवश्यक देखिएको छ”, पत्रमा भनिएको थियो।
विभागका पूर्व महानिर्देशक गजेन्द्रबहादुर भुजु विशेषगरी डिकोल्ड नामक औषधि बनाउन प्रयोग गरिने सहायक रसायन सिडोइफिड्रिन नेपालका लागि आवश्यक नभएको भन्दै प्रतिबन्ध लगाउन प्रयास गरिएको बताउँछन्। “चिकित्सकहरूको समिति बनाएर सिडोइफिड्रिन प्रतिबन्ध लगाउन पहल गरेका थियौैं। तर समिति नै नबनेपछि योजना तुहियो”, उनी भन्छन्।
करीब एक दशक अघिसम्म पारासिटामोल र फिनाइलप्रोपालाइन मिसाएर बनेको डिकोल्ड (रुघाखोकीको औषधि) को नेपाली बजारमा खपत बढी भएको औषधि कम्पनीहरू बताउँछन्। तर २०६३ सालमा फिनाइलप्रोपालाइनको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लागेपछि त्यसको सट्टा सिडोइफिड्रिन प्रयोग हुन थालेको विभागका महानिर्देशक नारायणप्रसाद ढकाल बताउँछन्।
प्रहरीले भने सिडोइफिड्रिन तस्करीमा विभागकै मिलेमतोको आशंका गरेको छ। तर, विभागका महानिर्देशक ढकाल भने तस्करीमा विभागको प्रत्यक्ष संलग्नता नरहेको दाबी गर्छन्। “अनुगमनमा कमजोरी भएको भने पक्कै हो”, उनी स्वीकार्छन्।
-1732353496.jpg)
